________________
૬૮૮
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે ભયંકરતા નિહાળવી.. વિચારવી.. વિરક્ત બનવું.. વિષયપ્રવૃત્તિઓને ઠંધવાનો દ્રઢ સંકલ્પ કરવો.. ને પછી એ માટે વારંવાર અભ્યાસ કરવો... આ બધું જ પાતંજલમતે બુદ્ધિ જ કરે છે. કારણ કે પુરુષ તો પુષ્કર પલાશની જેમ નિર્લેપ છે, સ્થિર એક સ્વભાવવાળો છે.. અકર્તા છે.. અભોક્તા છે.
સ્ફટિક સ્વયં નિર્મળ હોવા છતાં લાલવસ્ત્રનું સાનિધ્ય હોય ત્યાં સુધી લાલ દેખાય છે, ને એ ખસી જવા પર એનું શુદ્ધસ્વરૂપ ભાસે છે... એ જ રીતે બુદ્ધિ પુરુષને વળગેલી છે એટલે બુદ્ધિના કર્તુત્વ- ભોસ્તૃત્વ વગેરે ધર્મો પુરુષમાં ભાસે છે.. ને એ જ પુરુષનો સંસાર પર્યાય છે. ને બુદ્ધિ જયારે ખસી જાય છે ત્યારે આ કર્તુત્વાદિ કશું ભાસતું નથી, ને તેથી પુરુષનું પોતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ ભાસે છે.. આ પુરુષનો મોક્ષપર્યાય છે. અલબત્ત, પુરુષ તો બંને અવસ્થામાં પોતાના એ જ શુદ્ધ-બુદ્ધ સ્વરૂપને જાળવી રાખે છે, એમાં અંશમાત્ર પણ ફેરફાર થતો નથી, કારણકે એ નિર્વિકાર દ્રવ્ય છે, પણ બાહ્ય દૃષ્ટિએ કર્તુત્વાદિ ભાસે એ સંસારપર્યાય, ને એ ભાસવાના બંધ થાય એ મુક્તપર્યાય.. આવો વ્યવહાર થાય છે.
પ્રકૃતિમાં (બુદ્ધિમાં) કર્તુત્વનો જે ભાસ થાય છે એ પણ પ્રકૃતિનું અભિમાન જ છે, કારણ કે ચૈત્યન્યના પ્રતિબિંબ વિના એ શક્ય જ નથી. આ અભિમાનના કારણે પ્રકૃતિને જ દુઃખ થાય છે, ને તેથી આ દુઃખથી કાયમી છૂટકારો શી રીતે થાય? એવો અધ્યવસાય પ્રકૃતિને થાય છે. પ્રકૃતિ આ અભિમાનને છોડે, આ કહેલો અધ્યવસાય સેવે ને પછી યોગ માટે પ્રયત્નશીલ બને એ માટે જ મોક્ષ ઉપદેશક ગ્રન્થો છે.. આવું પણ પતંજલિઋષિએ કહ્યું છે.
શ્રી પતંજલિઋષિએ આપેલા યોગના “ચિત્તવૃત્તિનિરોધ એ યોગ એવા આ લક્ષણમાં ગ્રન્થકાર મહોપાધ્યાય શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ શી ખામી દર્શાવે છે તે હવે આપણે આગામી લેખમાં જોઈશું.
