________________
લેખાંકન
આ ૬૫
શ્રી પતંજલિઋષિએ આપેલા ‘ચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ એ યોગ એવા યોગલક્ષણમાં ગ્રે કાર ઉપાધ્યયાજી મહારાજ શું ખામી
દર્શાવે છે ? એ આપણે આ લેખમાં વિચારીશું.
જો આત્માને સર્વથા અપરિણામી = પુષ્કરપલાશવત્ નિર્વિકાર = સ્થિર એક સ્વભાવવાળો માનવામાં આવે તો આ યોગલક્ષણ બિલકુલ યોગ્ય ઠરતું નથી, કારણકે એવા આત્માને તો ક્યાંતો અવશ્ય સંસારનો અભાવ હોય ને ક્યાં તો અવશ્ય મોક્ષનો અભાવ હોય. આશય એ છે કે બુદ્ધિની હાજરીમાં પણ પુરુષ તો પોતાના નિર્લેપ સ્વભાવને બિલકુલ છોડતો જ નથી. એ તો બુદ્ધિની અસરને બિલકુલ ઝીલતો નથી.. પછી એને સંસારી કહી શી રીતે શકાય ?
પ્રશ્ન : બુદ્ધિના કર્તુત્વાદિધર્મોથી પોતે લેપાયો ભલે નથી, પણ લેપાયો હોય એવો ભાસે તો છે ને ! - ઉત્તર રેલવે ટ્રેકના બે પાટા થોડે આગળ જઈને ભેગા થઈ જાય છે એમ બધાને ભાસે છે. તેમ છતાં વસ્તુતઃ એ ભેગા થતા ન હોવાથી “સમાંતર જાય છે” એમ જ કહેવાય છે, “ભેગા થઈ જાય છે” એમ કહેવાતું નથી, એમ પ્રસ્તુતમાં આત્મા જો કશી અસર ઝીલતો નથી, તો ભાસવામાત્રથી કર્તવાદિ એના બની જતા નથી, ને બની જતા નથી તો એ એનો સંસારપર્યાય કહી શકાતો નથી.
પ્રશ્ન : પ્રકૃતિથી ઉપહિત = સન્નિહિત હોવું કે પ્રકૃતિના વિકારોથી = બુદ્ધિથી - કર્તુત્વાદિ ધર્મોથી ઉપહિત હોવું એનેજ એનો સંસારપર્યાય કહીએ તો ?
ઉત્તર : પ્રકૃતિ કે એના વિકારોથી ઉપહિત હોવાપણાનો એનો સ્વભાવ બુદ્ધિ ખસી ગયા બાદ બદલાય છે કે નહીં ? જો બદલાય છે. એમ કહેશો તો “એ એક-સ્થિર સ્વભાવવાળો કૂટનિત્ય
