________________
૬૯૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે છે” એવી તમારી વાત ઊભી નહીં રહી શકે. અને “નથી બદલાતો” એમ જ કહેશો તો હજુ સંસારપર્યાય જ પૂર્વવત્ ઊભો હોવાથી મોક્ષનો અભાવ ચોક્કસ માનવો જ પડશે. તથા કર્તુત્વના અભિમાનના કારણે દુઃખ, એનાથી અત્યંત છૂટવાનો અધ્યવસાય અને તદર્થ પ્રયત્ન.. આ બધું જ જો પ્રકૃતિને છે, તથા પુરુષ તો અબદ્ધ જ છે.. તો મોક્ષ પણ પ્રકૃતિનો જ કહેવો પડે, પુરુષનો નહીં. અને એવું જો માનશો તો તમારા જ મહર્ષિઓએ આવું જ કહ્યું છે કે “પચ્ચીશતત્ત્વનો જાણકાર પુરુષ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ વગેરે ગમે તે આશ્રમમાં રહ્યો હોય કે જટાધારી-મુંડિત મસ્તકવાળો હોય કે શિખાધારી હોય તો પણ મુક્ત થાય છે, આમાં શંકા નથી- એ અસંગત ઠરી જશે, કારણ કે એમાં પુરુષને મુક્ત થવાનો કહ્યો છે.
વળી, પ્રકૃતિને તમે એક માનો છે કે અનેક ? જો એક જ માનશો, તો એક આત્માનો મોક્ષ થવા પર બધાનો મોક્ષ થઈ જશે, કારણ કે એક આત્મા પ્રત્યે જો પ્રકૃતિએ પોતાનો અધિકાર પાછો ખેંચી લીધો.. તો બધા આત્મા પ્રત્યેથી એ પાછો ખેંચી લીધેલો તમારે માનવો જ પડશે. ને એ જ તો સર્વઆત્માઓનો મોક્ષ છે. પણ તમે તો શુકદેવજી વગેરે અનેક આત્માઓનો મોક્ષમાન્યો હોવા છતાં અન્ય અનંતા આત્માઓનો તે માન્યો નથી પણ.
પ્રશ્નઃ શુકદેવજી વગેરે પ્રત્યે પ્રકૃતિનો અધિકાર વિલીન થઈ ગયો, ને અન્યો પ્રત્યે નથી થયો, માટે અન્યોનો મોક્ષ નથી થયો.. એમ માનીએ તો ?
ઉત્તરઃ તો પ્રકૃતિને જે સર્વથા એક માની છે તે એક ન રહેતાં અનેક થઈ જશે, કારણ કે સ્વભાવભેદ વસ્તુભેદ હોય છે. એક પ્રકૃતિમાં એક કાળે વિલીનાધિકારત્વ અને અવિલીનાધિકારત્વ (પુરુષ પ્રત્યેનો પોતાનો અધિકાર વિલીન થઈ ગયો હોવો, ને નહીં થયેલો હોવો) આવા પરસ્પર વિરુદ્ધ બે સ્વભાવ માની શકાય નહીં. એટલે જો એને વિલીન અધિકારવાળી માનશો તો સર્વ આત્માઓનો મોક્ષ
