________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૫ માનવો પડશે ને જો એને અવિલીનઅધિકારવાળી માનશો તો એકેયનો મોક્ષ માની શકાશે નહીં.
પ્રશ્નઃ અમે પ્રકૃતિને એક જ માનીએ છીએ. પણ પ્રકૃતિના વિકારભૂત ચિત્તને = બુદ્ધિને અનેક માનીએ છીએ. એટલે કે દરેક આત્માને પોતપોતાનું સ્વતંત્ર ચિત્ત છે. જે આત્માને વિવેકખ્યાતિ = પ્રકૃતિ અને પુરુષ ભિન્ન હોવાનો નિશ્ચય થઈ જાય છે.. વળી સર્વચિત્તવૃત્તિઓનો નિરોધ થઈ જાય છે ને તેથી ચિત્ત અવિકારી થઈ જાય છે, તે આત્માનું એ અવિકારી ચિત્ત પ્રકૃતિમાં વિલીન થઈ જાય છે ને એ આત્માનો મોક્ષ થઈ જાય છે. અન્ય આત્માઓનું ચિત્ત હજુ અવિકારી બન્યું નથી. પ્રકૃતિમાં વિલીન થયું નથી.. ને તેથી એ આત્માઓનો સંસાર ઊભો છે. આવું માનીએ તો ?
ઉત્તરઃ આનો અર્થ એ થાય કે પ્રકૃતિમાં ચિત્તવિલય (=બુદ્ધિ વિલય) એ જ પુરુષનો મોક્ષ બન્યો. એટલે પ્રકૃતિમાં એક પુરુષની અપેક્ષાએ મોક્ષ રહ્યો, અન્ય પુરુષોની અપેક્ષાએ અમોક્ષ રહ્યો.. પણ આ સંભવિત નથી, કારણ કે પ્રકૃતિને સર્વથા એક માનેલી છે. એટલે મોક્ષની આધારતા અને અનાધારતા આવા બે વિરુદ્ધ ધર્મો રહી શકતા નથી. જો પ્રકૃતિને પણ આત્માદીઠ સ્વતન્ત્ર-સ્વતન્ત માનશો તો એ કર્મ જ માન્યું કહેવાશે. કારણ કે દરેક આત્માના કર્મો અલગ-અલગ છે. તેમજ કર્મ હોય તો સંસાર.. ને કર્મ ખસી જાય એટલે મોક્ષ.. એમ મનાયેલું જ છે. માત્ર બુદ્ધિને આત્માનો ગુણ માનવાનો રહેશે.. કારણ કે બુદ્ધિ-ઉપલબ્ધિ-જ્ઞાન-ચેતના વગેરે એકાWક શબ્દો છે. એટલે ચેતના જો આત્મામાં છે, તો બુદ્ધિ પણ આત્મામાં જ હોય. બાકી બુદ્ધિને જો જડ માનવાની હોય, તો તો “આ મારું કર્તવ્ય છે' એવો અધ્યવસાય જ એને સંભવિત ન રહેવાથી એમાં કર્તુત્વ જ શી રીતે સંભવિત બને? માટે બુદ્ધિને આત્માનો જ ગુણ માનવો યોગ્ય છે.
શંકા પણ બુદ્ધિ તો બદલાયા કરે છે.. એટલે આત્માને પણ બદલાવું આવશ્યક બનવાથી સ્થિર એક સ્વભાવ નહીં રહે..
