________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૪
૬૮૫
વૈરાગ્યનો વિચાર કરીએ. શ્રી પતંજલિઋષિએ વૈરાગ્ય બે પ્રકારે કહ્યો છે. અપરવૈરાગ્ય અને પર વૈરાગ્ય.
આ લોકના (મનુષ્ય ભવસંબંધી) વિષયો દૃષ્ટ કહેવાય છે. અને પરલોક દેવલોકાદિ સંબંધી વિષયોને પાતંજલવિદ્વાનોએ આનુશ્રવિક એવું નામ આપ્યું છે. આ બંને વિષયોની વિપાકદારૂણતા, વિપાકવિરસતા, અતૃપ્તિજનકતા વગેરેનું ચિંતન કરવાથી એની આસક્તિ ઘટવા માંડ છે. એ ઘટવાથી જીવને પ્રથમ અપરવૈરાગ્ય પ્રગટે છે. એને વશીકાર વૈરાગ્ય પણ કહે છે. કારણ કે આજ સુધી જીવ ઇન્દ્રિયોને –વિષયોને વશ હતો.. હવે એ, ઇન્દ્રિયોને - વિષયોને સ્વવશ કરે છે. ‘વશ કરે છે માટે વશીકાર'. આગળ બીજો જે વૈરાગ્ય કહેવાશે તે પરવૈરાગ્ય છે શ્રેષ્ઠ વૈરાગ્ય છે.. એની અપેક્ષાએ આ વૈરાગ્ય પૂર્વભૂમિકાનો છે, માટે એને અપરવૈરાગ્ય કહે છે. આ વૈરાગ્યમાં ‘વિષયો મને આધીન છે, હું વિષયોને આધીન નથી’ આવી વિચારણા હોવા છતાં કંઈક અંશે વિષયપ્રવૃત્તિ હોય તો છે.. પણ એ એવી હોય છે કે જે પરિણામે તૃષ્ણાને વધારનાર ન બનતા શમાવનાર બને છે.. ને તેથી પછી સર્વથા વિષયત્યાગ શક્ય બને છે. આમ અહીં ફળતઃ (= પરિણામે) વિષયોની પરાધીનતાનો અભાવ હોય છે.
=
આ અપરવૈરાગ્ય એ ૫૨ વૈરાગ્યનું કારણ છે, એટલે અપરવૈરાગ્યનું સેવન કર્યા કરનાર કાળાન્તરે પરવૈરાગ્યને પામે છે. એનું નામ છે ‘ગુણવૈતૃષ્ય.' આશય એ છે કે જેને બુદ્ધિ અને પુરુષના ભેદનો નિશ્ચય થઈ ગયો છે એને ગુણો અંગે પણ ‘આ ગુણોથી સર્યું' એવા વૈકૃષ્ણ (તૃષ્ણા ન રહેવા) રૂપ વૈરાગ્ય પ્રગટ થાય છે. એટલે કે પહેલો અપરવૈરાગ્ય વિષયો અંગે હોય છે ને આ બીજો પરવૈરાગ્ય ગુણો અંગે હોય છે. જ્યાં સુધી વિષયોની તીવ્ર આસક્તિ હોય છે ત્યાં સુધી તો પુરુષતત્ત્વની વાસ્તવિક જિજ્ઞાસા જ હોતી નથી. પણ વિષયોની ભયંકરતા પિછાણવાથી થયેલા વશીકાર
