________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૪
૬૮૩ ચિત્તમાં જ સ્થિર કરવી... એ સ્થિર કરવા માટેનો વારંવાર પ્રયાસ કરવો એ અભ્યાસ છે. આ અભ્યાસ જો ચિરકાળ સુધી કરવામાં આવે, નિરંતર કરવામાં આવે અને આદરપૂર્વક કરવામાં આવે તો દ્રઢભૂમિ = સ્થિર થાય છે એમ પતંજલઋષિ કહે છે.
દીઘતિદીર્ઘકાળ સુધી ડાબી તરફ ઝુકાવી રાખેલા ને તેથી એ જ તરફ ઝુકેલા રહેવાના ગાઢ સંસ્કારવાળા બની ગયેલા લોખંડના સળિયાને હાથથી પકડી અતિજોર લગાવી સીધો કરવા માત્રથી કામ પતી જતું નથી. એ તો જેવો છોડી દેવામાં આવે કે તરત પાછો ડાબીતરફ ઝુકી જ જવાનો. એમ અનાદિકાળથી ગાઢ થયેલા વ્યુત્થાનસંસ્કારો = બહાર ધસી જવાના સંસ્કારો, એકાદવાર એને ચિત્તમાં વાળી દેવામાત્રથી ભૂંસાઈ જતા નથી. એ તો ફરીથી નિમિત્ત મળવા પર પાછું માથું ઊંચકે છે ને જીવ ફરીથી જોર ન લગાવે તો પાછા જીવ પર હાવી થઈ જાય છે. પેલા લોખંડના સળિયાને જેમ સુદીર્ઘકાળ સુધી જમણી તરફ ખેંચી રાખવો પડે છે એમ ચિત્તવૃત્તિઓને પરાણે પણ બહાર ધસી જતી સંધવી પડે છે.. ને અતિ ચિરકાળ સુધી સંધ્યા કરવી પડે છે. એ વગર વ્યુત્થાન સંસ્કારો ઢીલા પડતા નથી. આ ચિરકાળ એટલે ત્રણ-પાંચ-સાત ભવ જેવો દીર્ઘકાળ પણ શક્ય છે.
આટલા દીર્ઘકાળ સુધી વૃત્તિઓને અંદર તરફ જ વાળેલી રાખવાનો પ્રયાસ એટલે સામા પ્રવાહે તરવાની વાત છે. એ ખૂબ જ શ્રમ માગી લે છે.. પ્રવાહ બહાર ખેંચી જવા જોર લગાવી રહ્યો છે.. ને જીવ વૃત્તિઓને અંદરની તરફ ધકેલવા માટે જોર લગાવી રહ્યો છે. એટલે સંઘર્ષ તો થવાનો જ.. પણ એ સંઘર્ષથી જીવ જો થાકી જાય.. ને તેથી વચ્ચે વચ્ચે સંઘર્ષ કરવાનું છોડી દે.. વૃત્તિઓને છૂટો દોર આપી દે.. તો વ્યુત્થાન સંસ્કારો પાછા ફાલ્યાફુલ્યા જ રહે છે.. માટે આ કહેલો પ્રયાસ નિરંતર કરવાનો છે. એક વાર નિમિત્ત મળ્યું.. આધીન નહીં થવાનું. બીજી વાર નિમિત્ત મળ્યું.. ફરીથી
