________________
૬૮૨
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
=
નજર સામે વારંવાર લાવ્યા કરે છે.. ને એટલે પ્રણિધાનને વૃત્તિઓ પર વિજય મેળવવાના સંકલ્પને દ્રઢ કર્યા કરે છે. ને જેટલે જેટલે અંશે વૃત્તિઓ પર વિજય મળતો જાય.. એનો હર્ષ માનતો જાય.. પ્રભુની કૃપા માનતો જાય.. એ બદલ પ્રભુનો પાડ માનતો જાય.. ક્યાંય અહંકારને વશ ન થાય.. તો વૃત્તિઓ પરના વિજયની માત્રા વધતી જાય છે. ને એ વધતાં વધતાં જીવની એક એવી ભૂમિકા આવે છે કે હવે નિમિત્ત મળવા છતાં વૃત્તિઓ બહાર આવવાનો (= જીવને વિષય-કષાયાદિમાં તાણી જવાનો) સળવળાટ કરતી નથી.. અંદર ને અંદર શાંત પડી રહે છે. વૃત્તિઓ જ વિષય-કષાયને અનુકૂળ રૂપે ઊઠતી નથી, એટલે જીવને હવે પૂર્વ જેવો સંઘર્ષ કરવો પડતો નથી, ને સહજ રીતે એ વિષય-કષાયથી પર રહી શકે છે. આવી ભૂમિકા એ અન્તઃસ્થિતિ નામનો વૃત્તિનિરોધ છે. વૃત્તિઓ ચિત્તની છે. એટલે કે ચિત્ત એનું કારણ છે. ચક્ષુ વગેરે નલિકા દ્વારા આ વૃત્તિઓ બહાર નીકળતી હોય છે. એના બદલે હવે પોતાના કારણભૂત ચિત્તમાં જ એ શક્તિરૂપે યોગ્યતારૂપે સ્થિતિ અવસ્થાન કરે છે. માટે પાતંજલવિદ્વાનોએ એને અન્તઃસ્થિતિ એવું નામ આપ્યું છે.
=
=
આમ, પ્રાપ્તિના ક્રમથી વિચારીએ તો પ્રથમ બહિર્ષતિયોગ પ્રાપ્ત થાય છે, ને પછી અન્તઃસ્થિતિ યોગ.. છતાં, અન્તઃસ્થિતિ યોગ વધારે ઉચ્ચ કક્ષાનો હોવાથી પતંજલિઋષિએ એને પહેલાં કહ્યો છે ને પછી બહિતિયોગને કહ્યો છે એ જાણવું.
હવે આ ચિત્તવૃત્તિનિરોધરૂપ યોગ પ્રાપ્ત કરવાના બે સાધનોનો = અભ્યાસ અને વૈરાગ્યનો વિચાર કરીએ. એમાં અભ્યાસ એટલે સ્થિતિમાં શ્રમ= પ્રયત્ન કરવો એ. ચિત્તવૃત્તિઓ અનાદિકાલીન સંસ્કારવશાત્ (= વ્યુત્થાનસંસ્કારવશાત્) ઇન્દ્રિયનાલિકાદ્વારા બહાર નીકળી વિષયપ્રવૃત્તિ કરવા માટે થનગની રહી હોય છે. એને જ્યાંથી (ચિત્તમાંથી) ઊઠે છે ત્યાં જ પાછી સ્થિર કરવી.. એટલે કે
