________________
૬૫૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે વક્તા અપ્રમત્ત હોય તો એના માટે કથા... પણ શ્રોતાને લાભ ન આ થાય તો શ્રોતા માટે અકથા. આમ ભજના જાણવી.
સિદ્ધિના ઇચ્છુક સાધુએ કામવાસનાને ઉત્તેજિત કરે એવી શૃંગારરસ પ્રચુર કથા કરવી ન જ જોઈએ. પંડિત પુરુષે તપવ્રતનિયમના સારવાળી કથા કરવી જોઈએ, જેને સાંભળીને શ્રોતા સંવેગ કે નિર્વેદ પામે છે.
મહાન અને ગંભીર અર્થવાળી એવી પણ કથા બહુ લંબાણપૂર્વક ન કરવી જોઈએ, કારણ કે વધારે પડતો વિસ્તાર કથાના અર્થને હણી નાખે છે, જેમકે મહાકાય વૃક્ષ પોતાની પીઠ-ભૂમિને તોડીફોડી નાખે છે. કથાનો વધારે પડતો વિસ્તાર થવા પર શ્રોતા “ક્યારે કથા પૂરી થશે એ જ વિચાર્યા કરે છે, ને તેથી કથાના રહસ્યાર્થમાં એનું ધ્યાન જતું નથી. હા, જો શ્રોતા શિષ્ય એવી વિસ્તારથી જાણવાની જિજ્ઞાસાક્ષમતા ધરાવતો હોય તો એવા વિસ્તારથી પણ કથા કરી શકાય. માટે જ અનુયોગ ત્રિવિધ કહેવાયો છે. એટલે કે એવો શિષ્ય ભણનારો હોય તો ગુરુ પહેલાં માત્ર સૂત્રનો અર્થ કહે, પછી વ્યુત્પત્તિઓ સહિત સૂત્રાર્થ કહે અને પછી ત્રીજીવારમાં નય-નિક્ષેપ વગેરે વિસ્તારપૂર્વક બધો અર્થ કહે.
શાસ્ત્રોમાં સૂત્રો અનેક પ્રકારના હોય છે. કોઈ વિધિ દેખાડનારાં હોય તો કોઈ ઉદ્યમપ્રેરક હોય, કોઈ ભયદર્શક હોય તો કોઈ ઉત્સર્ગને જણાવનાર હોય, કોઈ અપવાદને જણાવનાર હોય તો કોઈ ઉત્સર્ગઅપવાદ બન્નેને જણાવનાર હોય.. કોઈ માત્ર વર્ણનપ્રધાન હોય. જો વક્તા અધિકૃત સૂત્ર કેવા પ્રકારનું છે? એ જાણી ન શકે તો એ કુશળ ધર્મદશક નથી. કારણ કે વિભાગ કર્યા વગર બધાનું એકસરખી રીતે નિરૂપણ કરવામાં શ્રોતાને એકાન્તબુદ્ધિ થાય છે જે સમ્યક્ત્વનો ઘાત કરનાર છે. તેથી યોગ્ય વિભાગ કરીને બોલનારા ધર્મકથી જ ધર્મકથા કરવાના અધિકારી છે.
