________________
બત્રીશી-૯, લેખાંક-૪૭
૬૫૫
આમ ધર્મકથાનું વર્ણન કર્યું. હવે મિશ્રકથાની વાત વિચારીએ - જે કથામાં કે કાવ્યમાં ધર્મ-અર્થ અને કામ આ ત્રણેની વાતો હોય એ મિશ્રકથા છે. આ કથાના સ્વરૂપને આશ્રીને મિશ્રકથા છે. ફળને આશ્રીને વિચારીએ તો એ શ્રોતાને જેની પ્રેરણા કરે એ મુજબ અર્થકથા વગેરે બની શકે છે. એટલે કે જો અર્થ પુરુષાર્થ, કામપુરુષાર્થ કે ધર્મપુરુષાર્થમાં આગળ વધારે તો એ મુજબ એ અર્થકથા, કામકથા કે ધર્મકથા બની શકે છે. બધાની જ પ્રેરણા કરે તો મિશ્રકથા જ રહે છે.
જે કથા શ્રોતાને અધિકૃત પુરુષાર્થથી વિમુખ કરે એ વિકથા કહેવાય છે. ભક્તકથા, સ્ત્રીકથા, દેશકથા અને રાજકથા આમ વિકથાના ચાર પ્રકારો પ્રસિદ્ધ છે.
પ્રજ્ઞાપકનો જેવો આશય હોય એને અનુસરીને શ્રોતાને પરિણામ જાગે છે. એટલે આશયભેદે આ કથાઓ અકથા કે વિકથા પણ બની શકે છે. જો શ્રોતા પુરુષાર્થને અભિમુખ બને તો આ અર્થકથા વગેરે કથા બને છે, જો વિમુખ બને તો વિકથા બને છે અને જો આ બેમાંથી કશું ન થાય તો અકથા બને છે.
મિથ્યાત્વને અનુભવતો દ્રવ્યલિંગી કે ગૃહસ્થ જે કહે તે અકથા બને છે, કારણ કે સામાન્ય રીતે વક્તાના ભાવોને અનુસરીને શ્રોતાને પરિણામ જાગે છે.
જ્ઞાની-ક્રિયાશીલ તપસ્વી મહાત્માઓ જગા જીવોને હિતકર યથાર્થ વાતો જે કરે છે તે ‘કથા' છે. કારણ કે એનાથી, સામાન્ય રીતે વક્તા અને શ્રોતા બન્નેને શુભપરિણામો જાગવાથી કર્મનિર્જરાનું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. નહીંતર તો આમાં પણ ભજના જાણવી. સ્વયં સંયત હોવા છતાં વિષય-કષાયાદિ પ્રમાદને વશ થઈને બોલતા હોય તો એ વિકથા જાણવી, કારણકે એવા અશુભપરિણામનું કારણ બને છે. પણ કર્તા અને શ્રોતાના ભાવ જો અલગ-અલગ હોય તો આમાં ભજના પણ જાણવી. વક્તા પ્રમત્ત હોય પણ શ્રોતા શુભભાવો પામે તો શ્રોતા માટે ‘કથા’ બને છે. એમ
