________________
૬૪૪
બિત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે આમ આચારપ્રાયશ્ચિત્તવ્યવહાર, પ્રજ્ઞપ્તિ (= સંશય દૂર થાય એવી સમજણ) અને દૃષ્ટિવાદ (= સૂક્ષ્મ તત્ત્વ) પરથી શ્રોતાને આકર્ષણ થતું હોવાથી આપણી કથાના ચાર પ્રકાર છે. બીજા કેટલાક વિદ્વાનો ક્રમશઃ આચારાંગ, વ્યવહારસૂત્ર, વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ (= ભગવતીસૂત્ર) અને દૃષ્ટિવાદ ગ્રન્થોને કહે છે, અર્થાત્ આચારાંગની વાતો કરવી એ આચારઆક્ષેપણી ધર્મકથા. વ્યવહારસૂત્રની વાતો એ વ્યવહારઆપણી ધર્મકથા.... વગેરે.
આ આપણી ધર્મકથા કરવાથી પ્રતિબોધ પામેલો શ્રોતા જાણે કે ચિત્રમાં દોરેલો ન હોય ! એવો આશ્ચર્યમુગ્ધ થઈ જાય છે. અર્થાત્ સ્તબ્ધ-આવર્જિત થઈને વક્તા પ્રત્યે અને ધર્મ પ્રત્યે અત્યંત અહોભાવ - આદરયુક્ત બની જાય છે. જેમ દિવ્ય અસ્ત્ર ક્યાંય નિષ્ફળ જતું નથી એમ પ્રજ્ઞાશીલધર્મકથીની વાણી નિષ્ફળ જતી નથી.
આપણી ધર્મકથારૂપ કલ્પલતાના વિદ્યા, ક્રિયા, તપ, વીર્ય તથા સમિતિ-ગુક્તિઓ એ મકરંદ = રસ = સાર તરીકે કહેવાય છે. આમાં અત્યંત અપકારી એવા ભાવઅંધકારરૂપ અજ્ઞાનને ભેદી નાખનાર જ્ઞાન એ વિદ્યા છે. ચારિત્ર એ ક્રિયા છે. અનશનાદિ તપ છે. કર્મરૂપી શત્રુ પર વિજય મેળવી આપે એવું પરાક્રમ એ વીર્ય છે. આ બધા પ્રત્યે શ્રદ્ધા-આદર-ઉદ્યમ જાગ્રત થાય તો ધર્મકથાનો સાર પામ્યા કહેવાઈએ.
આમ, અર્થકથા, કામકથા આ લેખમાં જોઈ. તથા ધર્મકથાના પ્રથમ પ્રકાર આપણી ધર્મકથાના ચાર પ્રકારો પણ આ લેખમાં જોયા. હવે ધર્મકથાના બીજા વિક્ષેપણી ધર્મકથા વગેરે પ્રકારો આગામી લેખમાં જોઈશું.
