________________
બત્રીશી-૮, લેખાંક-૪૪
૬ ૧૯ ચાલતું નથી – કોઈ જ અન્વય ચાલતો નથી, તો એમાં કાળાન્તરભાવી ફળનું જનત્વ સંગત થઈ શકતું નથી. એ સંગત કરવા માટે વસ્તુનું કંઈક પણ સ્વરૂપ આગળી ક્ષણમાં પણ આગળ વધે છે – અર્થાત્ પૂર્વ ક્ષણનો કથંચિત્ અન્વય ચાલે છે, એવું માનવું પડશે. અને એ જો માનશો તો તમારે અમારા પક્ષમાં જ બેસી જવું પડશે.
અમારો પક્ષ એટલે વીતરાગ સર્વજ્ઞ કથિત મત. આ મતમાં આત્માને નથી એકાત્તે નિત્ય માન્યો કે નથી એકાન્ત ક્ષણિક માન્યો... પણ કથંચિત્ = અમુક અપેક્ષાએ નિત્ય માન્યો છે અને અમુક અપેક્ષાએ અનિત્ય માન્યો છે. એટલે કે નિત્યાનિત્ય માન્યો છે. તે આ રીતે – આત્માનું આત્મત્વસ્વરૂપ... એટલે કે આત્મદ્રવ્ય... એ પૂર્વેક્ષણમાં પણ હોય છે, ઉત્તરક્ષણમાં પણ હોય છે... યાવત્ ત્રણે કાળમાં હોય છે, એ આત્માનું અવિચલિતસ્વરૂપ છે. અર્થાતુ ગમે એટલો અસંખ્ય કે અનંત કાળ પસાર થઈ જાય... આ સ્વરૂપમાં અંશમાત્ર પણ ફેરફાર થતો નથી. આ ફેરફાર ન થવો એ જ વસ્તુનું નિત્યત્વ છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં કહ્યું છે કે તદ્દભાવાવ્યયંનિત્યં... તેનો = વિવક્ષિતભાવનો = સ્વરૂપનો કોઈ જ વ્યય ન થવો =ફેરફાર ન થવો એ નિત્યપણું છે. આવું નિત્યત્વ જો માનવામાં ન આવે તો પરલોકગમન વગેરેનો અભાવ જ થઈ જાય. તથા આ આત્માનું જ અન્ય મનુષ્યત્વ વગેરે સ્વરૂપ છે, જે ઉત્પન્ન પણ થાય છે ને નાશ પણ પામે છે. વળી જે આત્મા છે એ જ મનુષ્ય છે, કાંઈ સર્વથા અલગ નથી. (જમ જે સોનું છે એ જ કંકણ છે, સર્વથા ભિન્ન નથી, નહીંતર ૨૫ ગ્રામ સોનું + ૨૫ ગ્રામ કંકણ = કુલ ૫૦ ગ્રામ વજન થવું જોઈએ) માટે આ મનુષ્યત્વાદિરૂપે આત્મામાં અનિત્યત્વ પ્રતીત થાય છે. કેમકે એ રૂપે પણ જો એ અનિત્ય ન હોય તો પરલોકમાં જવા છતાં આત્મત્વની જેમ મનુષ્યત્વ વગેરે ભાવોનો પણ ઉચ્છેદ જ નહીં થાય.
આમ આત્મા અમુક સ્વરૂપે નિત્ય છે અને અમુક સ્વરૂપે અનિત્ય છે, માટે નિત્યાનિત્ય છે. એમાં જે સ્વરૂપે અનિત્ય છે એ સ્વરૂપે એમાં હિંસા | અહિંસાદિ પણ ઘટે છે.
