________________
૬૨૦
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે શંકા - પણ જે નિત્ય છે એ જ અનિત્ય શી રીતે હોય શકે? આ તો પરસ્પરવિરુદ્ધ વાત છે.
સમાધાન - ના, આમાં પરસ્પર વિરોધ નથી. જેમકે અનામિકા આંગળીને જ દીર્ઘ કહેવામાં અને હ્રસ્વ કહેવામાં કોઈ વિરોધ નથી, જો જુદી-જુદી અપેક્ષાએ કહેવાતું હોય તો. જેમકે કનિષ્ઠાની અપેક્ષાએ અનામિકા દીર્ઘ છે, મધ્યમાની અપેક્ષાએ હ્રસ્વ છે. હા, કનિષ્ઠાની અપેક્ષાએ જ દીર્ઘ અને એની અપેક્ષાએ જ હ્રસ્વ કહેવાનું હોય તો જરૂર વિરોધ છે. એમ, આત્માને આત્મદ્રવ્યની (આત્મત્વની) અપેક્ષાએ જ નિત્ય અને એની જ અપેક્ષાએ અનિત્ય કહેવાનો હોય તો જરૂર વિરોધ છે. પણ જો જુદી-જુદી અપેક્ષા હોય તો પછી શો વિરોધ ? આત્મદ્રવ્યની અપેક્ષાએ નિત્ય... મનુષ્યાદિપર્યાયની (મનુષ્યત્વની) અપેક્ષાએ અનિત્ય. આમાં કશો વિરોધ નથી. વૃક્ષ પર શાખા પર કપિનો(વાંદરાનો) સંયોગ છે અને મૂળના ભાગમાં કપિસંયોગનો અભાવ છે. તો શાખાને નજરમાં રાખીને વૃક્ષને કપિસંયોગવાળું કહેવું અને મૂળને નજરમાં રાખીને વૃક્ષને કપિસંયોગાભાવવાનું કહેવું એમાં કોઈ વિરોધ નથી.
વળી જૈનદર્શનમાં આત્માને શરીરથી ભિન્નભિન્ન મનાયેલો છે, માટે પણ હિંસા વગેરે ઘટી શકે છે. આશય એ છે કે – શરીર મૂર્ત છે જ્યારે આત્મા અમૂર્ત છે, માટે બન્ને વચ્ચે ભેદ છે. વળી, શરીરને કાંટો વગેરે વાગે તો વેદનાનો અનુભવ આત્માને થાય છે. માટે એ અપેક્ષાએ બે વચ્ચે અભેદ છે.
આગમમાં ત્રણ પ્રકારે હિંસા લાગવી કહેલી છે. પીડાકર્તુત્વથી, દેહની વ્યાપત્તિથી અને દુષ્ટભાવથી હિંસા લાગે છે. આ ત્રણે પ્રકારે લાગતી હિંસા આત્માને નિત્યાનિત્ય માનવાથી જ સંગત કરે છે. એકાન્ત નિત્ય કે અનિત્ય માનવાથી નહીં.
