________________
૬ ૧૪
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે સમાધાન - તો પણ એનો ક્યારેય નાશ નહીં થાય. કારણ કે ધારો કે ૧OO ક્ષણ ટકવાનો સ્વભાવ છે... તો 100મી ક્ષણે પણ ઘડો હાજર હોવાથી એ સમયે પણ એ સ્વભાવ હાજર રહેવાનો જ. એટલે બીજી ૧૦૦ ક્ષણ એ સ્વભાવના કારણે એને ટકવું જ પડશે. એ જ રીતે આગળ-આગળ પણ ટકવું પડવાથી એનો ક્યારેય નાશ નહીં થાય. વળી, સ્વભાવભેદ વસ્તુભેદ હોય છે. નહીંતર તો ઉષ્ણસ્વભાવવાળો અગ્નિ અને શીતસ્વભાવવાળું પાણી. આ બંને પણ એક જ થઈ જાય. તો, પ્રથમણીય ઘટ, પ્રથમક્ષણવૃત્તિત્વ સ્વભાવવાળો છે જ્યારે બીજી ક્ષણે એ દ્વિતીયક્ષણવૃત્તિત્વ સ્વભાવવાળો છે. આમ બન્ને ક્ષણના ઘડાઓનો સ્વભાવ જુદા-જુદો હોવાથી બન્ને ઘડા જુદા-જુદા જ છે. જે ઘડો પ્રથમક્ષણે હોય છે એ બીજી ક્ષણે હોતો નથી જ. માટે ઘડો ક્ષણિક જ છે. આ જ રીતે વિશ્વની સમસ્ત વસ્તુઓ – આત્મા પણ ક્ષણિક જ છે.
શંકા - ઘડો જો એક જ ક્ષણમાં નાશ પામી જાય છે, તો કાળાન્તરે “આ એ જ ઘડો છે' એવી પ્રત્યભિજ્ઞા શી રીતે થાય ?
સમાધાન - કાપી નાખેલો નખ ફરીથી ઊગવા પર “આ એ જ નખ છે' એવી પ્રત્યભિજ્ઞા થાય છે જ. પણ અહીં તો નખ નવો જ ઊગ્યો છે માટે નખ એ જ છે એવું નથી, પણ એવો જ છે, માટે આવું જ્ઞાન (પ્રત્યભિજ્ઞા) થાય છે. એમ ઘડો વગેરે પણ એ જ નથી. પણ એવો જ ઉત્તરોત્તરક્ષણે હોવાથી “આ એ જ ઘડો છે' એવી પ્રત્યભિજ્ઞા થાય છે. એક એક ક્ષણની આ સદશ પરંપરા એ સભાગસંતતિ કહેવાય છે અને ઘટનાશ થયા પછી જે ક્ષણે કપાલ ઉત્પન્ન થાય એ ક્ષણે વિસભાગસંતતિ કહેવાય છે. પછી પાછી કપાલક્ષણોની જે પરંપરા ચાલે એ સભાગસંતતિ કહેવાય છે.
આમ બૌદ્ધદર્શનના મતે બધું જ સર્વથા ક્ષણિક-એકાન્ત અનિત્ય જ છે. પોતપોતાના સ્વભાવે જ બીજી ક્ષણે નાશ પામી જાય છે. કોઈ કોઈનો નાશ કરી નાખે છે એવું છે નહીં. હવે આ મતમાં પણ હિંસા
