________________
૬૦૬
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે તેથી અહિંસા વગેરે ધર્મસાધનના નિશ્ચય માટે પણ પ્રમાણનું લક્ષણ વગેરે અનુપયોગી હોઈ પ્રસ્તુત ધર્મવાદમાં તેની ચર્ચા અનુપયોગી છે. એટલે હવે અહિંસા વગેરે ધર્મસાધનોનો વાસ્તવિક નિશ્ચય થઈ શકે એવી જ ચર્ચા ધર્મવાદમાં કરવાની રહે છે. એમાં તે તે દર્શનકારોને અહિંસાદિનો નિશ્ચય કરાવનાર પોતપોતાના ષષ્ટિતંત્ર વગેરે ધર્મશાસ્ત્ર જ છે. વળી, આ અહિંસા-સત્ય વગેરે ધર્મસાધનોનો આશ્રય આત્મા છે. એટલે તે તે દર્શનકારોએ પોતાના શાસ્ત્રોમાં આત્માને જેવો માનેલો હોય એવો માનવામાં ખરેખર અહિંસાદિ ઘટે છે કે નહીં ? એનો જ ધર્મવાદમાં મુખ્યરૂપે વિચાર કરીશું.
આ વિચારણા કરીએ તો જણાય છે કે સાંખ્યદર્શન-નૈયાયિક દર્શન વગેરેએ “આત્મા નિત્ય જ છે' એવો નિત્ય એકાન્ત માન્યો છે. તો તેઓના મતે હિંસા વગેરે મુખ્યવૃત્તિએ શી રીતે ઘટે ? આશય એ છે કે આ દર્શનકારોએ આત્માને એકાત્તે નિત્ય માન્યો છે, એટલે કે કૂટસ્થનિત્ય માન્યો છે... એટલે કે આત્મામાં ક્યારેય પણ કશો પણ ફેરફાર કોઈપણ રીતે થઈ શકતો નથી. જેવો હતો, સોએ સો ટકા એવો જ હમણાં પણ છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે તો પછી બીજા જીવની હિંસા શું ?
શંકા - શરીરથી આત્માને અલગ પાડવો એ હિંસા.. આમ ન કહી શકાય ?
સમાધાન - પણ આત્મામાં જયારે કોઈ ફેરફાર શક્ય જ નથી, ત્યારે એ શરીરથી જોડાયેલો હતો અને હિંસા દ્વારા છૂટો પડ્યો..” આવું પણ શી રીતે કહી શકાય ? કારણકે શરીરથી જોડાયેલાપણું અને શરીરથી છૂટ્યાપણું.... આ બે ધર્મો જુદા-જુદા હોવાથી કૂટનિત્યતા ઊભી ન રહી શકે. એટલે જ મૂળમાં તો શરીરને ધારવાપણું પણ સંભવિત ન બનવાથી જન્મ જ ન માની શકાવાના કારણે મૃત્યુ પણ શી રીતે માની શકાય ? વિવક્ષિત શરીર
