________________
૬૦૫
બત્રીશી-૮, લેખાંક-૪૩ જાય છે. કારણ કે એ માટે સમય કે બુદ્ધિ-વિચારણાશક્તિ ફાજલ રહી શકતા નથી. માટે આપણા પૂર્વાચાર્યો કહે છે કે પ્રમાણનું લક્ષણ શું હોય શકે ? એની ચર્ચામાં પડવું જરૂરી નથી.
શંકા - પણ પ્રમાણના લક્ષણનો નિશ્ચય ન થયો હોય તો પ્રમાણ કોને કહેવાય? એનો જ નિશ્ચય નહીં થવાથી આગળ પ્રમેય વગેરે પણ શી રીતે નિશ્ચિત થશે ?
સમાધાન - પ્રમાણનું લક્ષણ પણ છેવટે પ્રમાત્મક જ્ઞાનનો વિષય બનતું હોવાથી એક પ્રકારનું પ્રમેય જ છે. આ પ્રમેયનો નિશ્ચય પણ પ્રમાણથી જ કરવાનો હોય છે. એ નિશ્ચય કરાવનાર પ્રમાણ, જો લક્ષણનો નિશ્ચય થયા પછી જ નિશ્ચય કરાવનાર હોય તો ક્યારેય નિશ્ચયાત્મક બની શકશે નહીં, એ સ્પષ્ટ છે. અને પ્રમાણ લક્ષણાત્મક આ પ્રમેયનો નિશ્ચાયક બની શકશે નહીં, એ સ્પષ્ટ છે. અને પ્રમાણલક્ષણાત્મક આ પ્રમેયનો નિશ્ચય જો, પ્રમાણના લક્ષણના નિશ્ચય વગર પણ શક્ય છે તો અન્ય અહિંસાદિ ધર્મસાધન વગેરે પ્રમેયનો નિશ્ચય પણ એ રીતે શક્ય શા માટે ન બને ? શ્રી સિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ મહારાજે ન્યાયાવતારગ્રન્થના બીજા શ્લોકમાં કહ્યું છે કે - પ્રમાણો લોકમાં સ્વયં પ્રસિદ્ધ છે = રૂઢ થઈ ગયેલા છે. વળી તે પ્રમાણોથી થયેલ સ્નાન-પાન-દહન-પચન વગેરે ક્રિયારૂપ વ્યવહાર પણ સ્વયં પ્રસિદ્ધ છે. તેથી પ્રમાણના લક્ષણનું જે કથન કરવામાં આવે છે તેનું કોઈ પ્રયોજન દેખાતું નથી.
આશય એ છે કે પ્રત્યક્ષ-અનુમાન વગેરે પ્રમાણો લોકમાં એટલા રૂઢ છે કે જેથી એના લક્ષણને નહીં જાણનારા એવા પણ ગોપાળ, બાળક, સ્ત્રીઓ વગેરે પ્રત્યક્ષાદિથી ઘટ-પટાદિ પદાર્થોનો બોધ કરે જ છે, પર્વત પર ધૂમાડો જોઈને અગ્નિનો નિશ્ચય કરે જ છે. એમ સ્નાનાદિ ક્રિયારૂપ વ્યવહાર પણ કરે જ છે. પછી પ્રમાણનું લક્ષણ શું છે? એની પંચાતમાં પડવાનું કોઈ પ્રયોજન જણાતું નથી.
