________________
બત્રીશીના સથવારે-કલ્યાણની પગથારે
પણ અન્યદર્શનના પ્રણેતાઓને કેવલજ્ઞાન તો હતું નહીં. એટલે વસ્તુ સર્વાંશે સાક્ષાત્ તો છે નહીં.. એટલે જે જે રીતે એનું અસ્તિત્વ અનુભવમાં આવે.. એના પરથી જ એ કેવી હશે ? એની કલ્પના કરવાની રહી.. ને એ કલ્પનાને અનુસરીને જ નિશ્ચય કરવાનો રહ્યો. હવે, કલ્પના જ કરવાની હોય તો, અમુક બાબતો પરથી જેની નિત્ય તરીકે કલ્પના થઈ ગઈ.. વળી એ નિત્ય હોવાનું સમર્થન કરનારા કેટલાક તર્કો પણ મળી ગયા.. એટલે એ નિત્ય જ છે’ આ વાત મગજમાં જડબેસલાક થઈ ગઈ. એમ તો કેટલીક બાબતો એ વસ્તુને અનિત્ય હોવી પણ ચીંધતી હોય છે.. પણ નિત્ય તરીકે અનેક રીતે નિશ્ચિત થઈ ગયેલી વસ્તુને, અનિત્ય તરીકે પણ સ્વીકારવી.. અને તે પણ સર્વજ્ઞતાના કે સર્વજ્ઞવચનરૂપ આગમના પીઠબળ વિના માત્ર કલ્પનાના આધાર પર.. આ માનવમન માટે શક્ય નથી.. માટે એ નિશ્ચિત થઈ ગયેલી નિત્યતાને જ તેઓ વળગી રહે છે, અને અનિત્યતાની સૂચક બાબતોની પછી ગમે તે રીતે સંગતિ કરવા મથે છે.. આ સંગતિ નિર્દોષ હોવી શક્ય જ હોતી નથી.. એટલે પોતાને જ પૂર્વાપવિરોધ થાય.. વ્યવહારથી સાવ વિપરીત હોય.. પોતે નિષેધેલી વાતને ક્યાંક પાછી પોતે જ બીજા શબ્દોમાં સ્વીકારી લેવી પડતી હોય.. આવું બધું કંઈક અસમંજસ તેઓએ કરવું જ પડે છે. કાંઈ ન સૂઝે.. તો છેવટે, અનિત્યતા વ્યવહારથી છે.. પરમાર્થથી તો એ વસ્તુ નિત્ય જ છે.. આવું કંઈક પણ સમાધાન વિચારી લઈ પોતાની ‘એકાંત નિત્યતાની માન્યતાને સાચી ઠેરવી દીધી' એવા મિથ્યાસંતોષમાં રાચવું પડતું હોય છે.
૬૯૪
બીજા કોઈક વિદ્વાનને પહેલાં એવી બાબતો ૫૨ ધ્યાન ગયું કે જે વસ્તુને અનિત્ય હોવી સૂચવતી હતી. વળી એના સમર્થક અન્ય તર્કો પણ મળી ગયા.. એટલે ‘વસ્તુ અનિત્ય જ હોય..' આ વાત જડબેસલાક ફીટ થઈ ગઈ.. પછી વસ્તુની નિત્યતાને સૂચવનાર બાબતો અંગે એ વિદ્વાનો પણ ઉપર કહ્યા મુજબના કંઈક અનુચિત
