________________
બત્રીશી-૧૧, લેખાંક-૬૫
૬૯૫ પ્રયાસ કર્યા કરે છે. છેવટે કાંઈ ન સૂઝે તો વસ્તુ પરમાર્થથી તો અનિત્ય જ છે.. નિત્યતા તો માત્ર વ્યાવહારિક છે. એવા મિથ્યા આત્મસંતોષથી ચલાવી લે છે.
આવું જ દ્રવ્ય-ગુણ કે દ્રવ્ય - પર્યાય કે સ્વરૂપ-સ્વરૂપવાનું કે અવસ્થા- અવસ્થાવાન્ વચ્ચેના ભેદ-અભેદ અંગે છે.. જેમની દૃષ્ટિ ભેદ પર ગઈ એમણે એકાન્તભેદ માની લીધો, અભેદને નકાર્યો. જેમની દૃષ્ટિ અભેદ પર ગઈ એમણે એકાન્તઅભેદ સ્વીકારી લીધો અને ભેદને નિષેધ્યો. “જે બે ભિન્ન છે, એ જ બે અભિન્ન પણ છે જ' આવી તો કલ્પના પણ ક્યાંથી આવે? આવું જ એકત્વ- અનેકત્વ.. સામાન્યાત્મત્વ- વિશેષાત્મકત્વ.. વગેરે જોડકાંઓ માટે જાણવું.
બૌદ્ધોની નજર સ્વરૂપ- સ્વરૂપવાનું વચ્ચેના અભેદ પર ગઈ. એકાત્તે અભેદ માની લીધો.. વળી સ્વરૂપ તો પ્રતિક્ષણ બદલાયા કરે છે.. માટે સ્વરૂપવાન્ એવી વસ્તુ પણ પ્રતિક્ષણ બદલાયા કરે છે. આમ એકાન્ત અનિત્યત્વ સ્વીકારી લીધું.. ને સર્વ ક્ષણિક સૂત્રને પ્રાણ બનાવી દીધું.. (સ્વરૂપ બદલાય એટલે સ્વરૂપવાન્ એવી વસ્તુ બદલાય... આ નિયમ બધાને માન્ય છે. આને ટૂંકમાં સ્વરૂપભેદે વસ્તુભેદ કહેવાય છે. વસ્તુતઃ આ વસ્તુભેદ પણ એકાન્ત નથી.. સર્વથા નથી... પણ કથંચિત્ છે. પણ અનેકાન્તવાદની સમજણ વિના એની કલ્પના સ્વપમાં પણ શક્ય નથી. એટલે બધા એકાન્ત વસ્તુભેદ સ્વીકારી લે છે. અને જેઓ સ્વરૂપ-સ્વરૂપવાનું વચ્ચે સર્વથા ભેદ માને છે તેઓ સ્વરૂપભેદે પણ વસ્તુભેદ માનતા નથી.)
હવે વસ્તુ બિલકુલ ક્ષણિક હોય.. બીજી ક્ષણે એક અંશરૂપે પણ એ વિદ્યમાન હોય જ નહીં.. બીજી ક્ષણે અસ્તિત્વમાં આવનાર વસ્તુ સર્વથા ભિન્ન જ હોય... તો પૂર્વાનુભૂતનું સ્મરણ શી રીતે થાય? કોને થાય ? પુણ્ય-પાપનું ફળ કોને મળે ? સાધના કોણ કરે અને એના ફળરૂપે મોક્ષ કોનો થાય ? આવા બધા ઢગલાબંધ પ્રશ્નો નિર્માણ થાય જ. એની સંગતિ માટે દીર્ઘકાળ ટકનાર કંઈક માનવું જ
