Dharmbindu Prakaran Part 01

SR No.: 022099
Original Sutra Author: N/A
Author: Pravin K Mota
Publisher: Gitarth Ganga
Publication Year: 2012
Total Pages: 270
Language: Sanskrit, Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Book_Gujarati
File Size: 19 MB

Page 230

૨૧૩
ધર્મબિંદુ પ્રકરણ ભાગ-૧ | અધ્યાય-૨ | સૂત્ર-પર, ૫૩ ભાવાર્થ
પૂર્વમાં કહ્યું કે “અતીતકાળની જેમ બંધ કૃતક હોવા છતાં પણ પ્રવાહથી અનાદિ છે.” તે કથનમાં કયા અંશથી દૃષ્ટાંતદાષ્ટ્રતિકભાવ છે ? તે સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે –
ભૂતકાળના દરેક સમયમાં તે તે સમયમાં વર્તમાનતા હતી. તેના જેવું બંધાતા કર્મમાં કૃતકપણું છે, તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે જેમ ભૂતકાળની દરેક ક્ષણ જે ક્ષણમાં વર્તમાન હતી તે વખતે તે ક્ષણ ઉત્પન્ન થયેલી, તેમ જે ક્ષણમાં જીવ કર્મ બાંધે છે તે ક્ષણમાં તે બંધ કૃતક કહેવાય છે અર્થાત્ તે બંધ જીવ વડે કરાયેલો કહેવાય છે અને બંધમાં કૃતકપણું છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે કૃતક કહેવાથી બંધ કરાયેલો તેવો અર્થ થાય. વસ્તુતઃ બંધ ક્ષણમાં બંધ “કરાયેલો” નથી પણ “કરાતો” છે, તેથી વર્તમાનતા તુલ્ય કૃતકત્વને બદલે ક્રિયામાણત્વ જોઈએ, પરંતુ સૂત્રમાં કૃતકત્વ કેમ કહ્યું? તેથી કહે છે –
નિશ્ચયનયથી ક્રિયાકાળ અને નિષ્ઠાકાળનો અભેદ છે, તેથી જે સમયે જીવ બંધને અનુકૂળ ક્રિયા કરે છે તે ક્ષણમાં જ બંધની ક્રિયા સમાપ્ત થાય છે. માટે વર્તમાનતા તુલ્ય કૃતકપણું છે એમ સૂત્રમાં કહ્યું અને વ્યવહારનયથી જે ક્ષણમાં જીવ કર્મ બાંધે છે તે ક્ષણમાં તે બંધ ક્રિયમાણ છે, કૃતક નથી પરંતુ ઉત્તરક્ષણમાં કૃતક છે, તેથી વ્યવહારનયથી વર્તમાનતા તુલ્ય ક્રિયમાણત્વ છે એમ કહેવું જોઈએ. પર/૧૧|| અવતરણિકા:
यादृशि चात्मनि प्रागुपन्यस्ता बन्धहेतवः उपपद्यन्ते तमन्वयव्यतिरेकाभ्यामाह - અવતરણિકાર્ય :
અને જેવા આત્મામાં પૂર્વમાં કહેવાયેલા બંધના હેતુઓ ઘટે છે તેનેeતેવા આત્માના સ્વરૂપને, અવય-વ્યતિરેકથી કહે છે –
ભાવાર્થ :
પૂર્વમાં બંધનાં કારણો બતાવ્યાં. ત્યારપછી બંધ પ્રવાહથી અનાદિનો છે તે સ્પષ્ટ કર્યું. હવે કેવા પ્રકારનો આત્મા સ્વીકારીએ તો બંધના હેતુઓ સંગત થાય તેને અન્વયવ્યતિરેકથી સ્પષ્ટ કરે છે. અર્થાત્ પ્રસ્તુત સૂત્રમાં અન્વયથી અને ઉત્તરના સૂત્રમાં વ્યતિરેકથી સ્પષ્ટ કરે છે –
સૂત્ર :
परिणामिन्यात्मनि हिंसादयः, भिन्नाभिन्ने च देहात् ।।५३/१११।।
સૂત્રાર્થ :
દેહથી ભિન્નભિન્ન અને પરિણામી આત્મામાં હિંસાદિ ઘટે છે. પ૩/૧૧૧II