________________
શ્રી પ્રવચન પરીક્ષાનુવાદ ભાગ-૧ બન્ને શબ્દોને એકાર્યવાચક તરીકે તિલકાચાર્યે બતાવ્યા છે. તે વાત પણ દૂર કરી જાણવી. શિક્તિ અને ગળાન્ત આ બન્ને પ્રયોગોનું બીજા ધાતુનું અંતર પામીને તુલ્ય અર્થ અભિધાયકપણા જેવું હોવાથી સામાવતિ એ ળિગત્ત પ્રયોગ હોવા છતાં પણ અણિગન્ત પ્રયોગ શંકી શકાય છે અને એથી કરીને તુલ્યાર્થ થાય; પરંતુ એક જ ધાતુના પ્રયોગને વિષે પણ ગત્ત અને ગળાન્તનો અવિશેષ એ તો પ્રયોજક પ્રત્યેનું વિપરીતતા જણાવતું હોવાથી.
હવે પ્રશ્ન કરે છે કે એક ધાતુના પ્રયોગમાં પણ ભિન્ન ભિન્ન અર્થનું અપ્રતિપાદકતા દેખાય છે. જેમકે સ્થાપન શબ્દનો પર્યાય-પ્રતિષ્ઠા એમ જ કહેતો હોય તો બોલીશ નહિ. કારણ કે કપાળ ઘાતર્યો વચિત્ર રીતે ઉપસર્ગના દ્વારાએ કરીને ધાતુનો અર્થ બળાત્કારે ફરી જાય છે.' અને એવું વચન હોવાથી ઉપસર્ગપૂર્વકના એવા શા ધાતુનો કેવલ ધાતુની અપેક્ષાએ ભિન્ન અર્થનું કહેવાવડે કરીને વસ્તુગતિએ ભિન્ન હોવાથી એટલે બંનેનો ભિન્ન અર્થ છે. એથી જ કરીને આત્મપદી ધાતુ અથવા પરમૈપદીધાતુ પ્રયોજન અર્થમાં આવતા ઉગ પ્રત્યયના પ્રયોગથી ઉભયપદી થઈ જાય છે. વસ્તુગતિએ કરીને સ્થાપન શબ્દ લક્ષ કરેલી આકૃતિ માત્રનો અભિધાયક છે તે આ પ્રમાણે :
नामजिणा जिणनामा, ठवणजिणा पुण जिणिंद पडिमाओ।
दवजिणा जिणजीवा, भावजिणा समवसरणत्था॥१॥ તે પ્રમાણે ચૈત્યવંદન ભાષ્યગાથામાં સ્થાપના જિન તરીકે જિનેશ્વરની પ્રતિમા લીધેલ છે. તેમજ नामठवणाणं को पइ विसेसो ? नामं आवकहिअं, ठवणा इत्तरिआ वा होजत्ति तथा-नाम ठवणा दबिए खित्तदिसातावखित्तपण्णवए। सत्तमिआ भावदिसा, होइ अट्ठास्सविहाउ॥१॥
ત્યાં “નામ, યાવત્કથિક કહ્યું છે અને સ્થાપના તે--અલ્પકાલીન યાવત દીર્ધકાલીન હોય છે.” તેવી રીતે નાખે વળાવે એ ગાથામાં સ્થાપના જે શબ્દ છે તે લક્ષીભૂત કરેલી વસ્તુની આકૃતિમાત્રનો અભિધાયક=વાચક છે. કોઈ ઠેકાણે ભાવ આદિની સ્થાપનાના પણ આરોપણમાં સ્થાપના શબ્દ વપરાય છે...જેમકે :– આરાધના પ્રકીર્ણક–
उमग्गनिवारणयं, सम्मग्गट्ठावणं च भव्वाणं।
एमाइ जं विहिअं, अणुमोएऽहं तमप्पहिअं॥१॥ તેમાં જે “સ્થાપના” શબ્દ છે તે સમ્યગુ માર્ગમાં સ્થાપના કરવા માટેની વાત જણાવનાર છે.
વાદિ પ્રશ્ન કરે છે કે “કોઈ ઠેકાણે સ્થાપના શબ્દનો પર્યાય પ્રતિષ્ઠા એ પ્રમાણે મલે છે. તો ત્યાં શું કરવું?' એ પ્રમાણે પૂછતો હોય તો સાંભળ. કોઈ ઠેકાણે કોઈપણ રીતે વ્યુત્પત્તિની એકાર્થતા જાણીને અને છંદ શાસ્ત્રની અનુવૃત્તિઓ કરીને અથવા ધર્મ અને ધર્મીના અભેદ ઉપચારને સ્વીકારીને ગ્રંથકારોનો તે પ્રકારનો પ્રયોગ હોવા છતાં પણ “જ્યાં જ્યાં સ્થાપના શબ્દ જોયો ત્યાં ત્યાં પ્રતિષ્ઠા, પ્રતિષ્ઠા એ પ્રમાણે પોકાર કરવો નહિ.” તાજેતરમાં કહેલી યુક્તિ વડે કરીને તિલકાચાર્યના ગળે મોજડી
