Page Text
________________
१४१-१४३]
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता णोऽत्रेति, रञ्जयति तमसा वा रजनी । 'रञ्ज रागे'(भ्वा.उ.अ.), [अमरकोषः १४।५॥] इत्यमरः । "तमिस्रा तु दर्शरात्रि'क्षिपेः किच्च'(उणा-२६४)इति चकाराद् रञ्जेरप्यनि:, कित्त्वान- र्योत्स्ना स्यात् पूर्णिमा निशा"[ ]इति शब्दार्णवः । "तामसी ३० लोपः, 'कृदिकारात्-'(गणसू-४।१।४५ ॥) इति डीए। डीब- रात्रिमात्रेऽपि"[ ]इति कौमुदी । एकममावस्यारात्रेः। “अन्ध(ङीष)भावे रजनिरपि। १४ वसत्यस्यां तमः, वसन्त्यस्यां जना काररात्रिनामेदम्"[ ]इत्यपरे ॥ वा वसतिः। वस निवासे'(भ्वा.प.अ.), वहिवस्यर्तिभ्यश्चित्' ज्योत्स्नी तु पूर्णिमारात्रिः (उणा-५००)इति अतिप्रत्ययः । १५ श्यायते गच्छति शनैः .. १ ज्योत्स्ना चन्द्रिकाऽस्त्यस्यां ज्योत्स्नी । 'प्रज्ञादिभ्यश्च' शनैरिति श्यामा । 'श्यैङ्गतौ'(भ्वा.प.अ.), 'इषियुधीन्धि- ५४३८॥ इत्यण, 'तद्धितेष्वचामादेः'७।२।११७॥इति वृद्धिः, दसिश्याधूसूभ्यो मक्'(उणा-१४२), 'आदेच उपदेशेऽशिति' 'टिड्डाणञ्-'४।१।१५ ॥ इत्यादिना ङीप् । पूर्णिमाया रात्रिः
६।१४५ ॥ इत्यात्वम्, ततष्टाप् । श्यामगुणयोगाद्वा श्यामा । १६ पूर्णिमारात्रिः इति षष्ठीतत्पुरुषः । एकं पूर्णिमाया रात्रेः । १० वसतौ साधु: वासतेयी । 'पथ्यतिथिवसतिस्वपतेढक'४।४।- "उद्योतयुक्ताया रात्रे:"[ ] इत्यपरे । यन्महेश्वरः "ज्योत्स्नी
१०४॥, 'आयनेयीनीय्-'७।१।२॥ इत्यादिना ढस्य एयादेशः, चन्द्रिकयान्विता'[ ] इति । ज्योत्स्नेत्याबन्तोऽप्ययम्, वृद्धि'टिड्डाणज्-'४।१।१५॥ इत्यादिना डीप। १७ तमोयोगात् तम- हीनश्च । "ज्योत्स्ना सचन्द्रनक्षत्ररात्रौ चन्द्रातपेऽपि च"[विश्व- ४० स्विनी । 'अस्मायामेधास्रजो विनिः'५१२१३१॥ इति विनिः, प्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, भूो-२२] इति। शाश्वतोऽपि "ज्योत्स्ना 'ऋन्नेभ्यो डीप्'४१५॥ ॥१४२॥१८ ओषति दहति अहःक्ले
ज्योतिष्मती रात्रिर्योत्स्ना चन्द्रमसः प्रभा"[शाश्वतकोशः, श्रोशमिति उषा । 'उष दाहे'(भ्वा.प.से.), 'इगुपधज्ञा-'३१११३५॥ १९२ इति कः, टाप्। उषेत्यव्ययमपि । १९ दुष्यत्यस्यां दृष्टि : दोषा।
गणरात्रो निशागणः ॥१४३॥ 'दुष वैकृत्ये'(दि.प.अ.), पचाद्यच्, 'अजाद्यतष्टाप्'४।१३।।
१ इह गणशब्द एकवचनान्तः। "बहुत्वसंख्यावचनः" दोषाव्ययमपि । २० इन्दोः कान्ता इन्दुकान्ता । सामान्येन । ज्ञात बहुगण- १।१।२३॥ इत्यत्रन्दामत्र: । रात्राणा गण विंशतिः रात्रेः। शेषश्चात्र
गणरात्रः। राजदन्तादित्वात् परनिपातः। बहुगणवतु-'११२३॥ "निशि चक्रभेदिनी ॥
इति संख्यात्वे, 'अहःसर्वैकदेश- '५।४।८७॥ इत्यादिनाऽच् निषद्वरी निशीथ्या निट (निइ) घोरा वासरकन्यका ।
गणरात्रः, पुंक्लीबलिङ्गः। "क्लीबत्वमत्र प्रमादः, 'रात्राहाहाः शताक्षी राक्षसी याम्या घृतार्चिस्तामसी तमिः ॥१॥
___ पुंसि'२।४।२९॥ इति पुंस्त्वप्राप्तेः''[]इत्येके। "प्राप्तमपि पुंस्त्वं ५० शार्वरी क्षणिनी नक्ता पैशाची वासुरा उमा''[शेषनाममाला ।
लोकाश्रयत्वान्न भवति"[ ] इति सर्वानन्दः। "भवति नपुंस२।१८-२०॥] । नक्तमव्ययम् । तुङ्गी देश्याम, संस्कृतेऽपि॥
कलिङ्गयोगः संख्यापूर्वस्य रात्रिशब्दस्य"[ ]इति वररुचि
वचनात्, गणशब्दस्य च संख्यात्वात् क्लीबत्वसम्भवात् । “तथा अथ तमिस्रा दर्शयामिनी । च नपुंसकेऽमरकोषेऽप्युक्तं 'रात्रं प्राक् संख्ययान्वितम्'[अमर१ तमांसि विद्यन्तेऽस्यां तमिस्रा । 'ज्योत्स्नात- कोषः ३।५।२५॥] []इति कौमुदी। अन्येऽप्याहुः "गणानां मिस्रा-'५२११४॥ इति साधुः, दन्त्यरेफोपधोऽयम् । दर्शस्य रात्रीणां समाहार इति द्विगौ कृते समासावयवाः समासान्ता यामिनी रात्रिः दर्शयामिनी। "तमिस्रा तामसी रात्रिः" इत्यकारान्तोत्तरपदत्वाभावादकारान्तोत्तरपदो द्विगुः स्त्रियां १. '-भ्यश्च' इति१.२॥ २. '-नेयीत्या-' इति१॥ ३. 'वासरा' इति४॥ ४. 'उशाः' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ५. द्र. देसीसद्दसंगहो, वर्ग:-५, थो-४१३॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, शूो-१०७, पृ.१४१, तत्र 'ज्योत्स्ना' इत्यस्य स्थाने 'ज्योत्स्नी' इति दृश्यते ॥ ७. 'ज्योत्स्नी' इति३॥ ८. '-काया-' इति२.३॥ ९. 'ज्योत्स्ना' इति विश्वप्रकाशकोशः, नान्तवर्गः, शो-२२, पृ.८७॥ १०. इतोऽग्रे १प्रतौ "गणानां बह्वीनां रात्रीणां समाहारः, गणशब्दस्य संख्यात्वात् 'तद्धितार्थ-'२॥१॥५१॥ इति द्विगुः, 'अहःसर्वैकदेश-'५४८७॥ इत्यच्, 'रात्राहाहाः पुंसि' २४।२९॥ इति पुंस्त्वं तु ना (न), 'संख्यापूर्वारात्रि:'(लि-१३२)इति लिङ्गानुशासनसूत्रेण क्लीबत्वविधानात्, "भवति [न]पुंसकयोगः संख्यापूर्वस्य रात्रशब्दस्य"[ ]इति वररुचिवचनाच्च । "रात्रं प्राक् संख्ययान्वितम्"[अमरकोषः ३५॥२५॥] इति वक्ष्यमाणत्वाच्च । एतेन स्वामिमुकुटयोनपुंसकत्वसमर्थनसंभ्रमः परास्तः" इति पाठो दृश्यते, स तु रामश्रम्यनुकरणम्, द्र. रामाश्रमी १।४।६॥, पृ.५७॥ ११. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, भो-१०८, पृ.१४१ ।। १२. सर्वानन्दकृतटीकासर्वस्वे "रात्राहाहाः पुंसि'२।४।२९॥ इति पुंस्त्वे प्राप्ते 'लोकाश्रयत्वाल्लिङ्गस्येति नपुंसकता" इति दृश्यते, भा-१, १४६॥, पृ.७९ ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, शो-१०८, पृ.१४१ ।।, रामाश्रमी १४६॥, पृ.५७ ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |