Page Text
________________
६९४
न्त्यनेनेति वा । ' गोचरसञ्चर- '३ । ३ । ११९ ॥ इति साधुः । "प्रवहस्तु बहिर्यात्रा (त्र) मतविश्व (मातरिश्व) प्रभेदयोः ' [मेदिनीकोशः, हान्तवर्ग:, श्रो- २०] इति मेदिनिः । "प्रवहो वायु स्याद् वायुमात्रे बहिर्गतौ "[ अनेकार्थसङ्ग्रहः ३ ।७६२ ॥]इत्यनेकार्थः । प्रवासोऽपि । एकं गृहनगरादेर्बहिर्गमनस्य ॥१५१४॥
अभिधानचिन्तामणिनाममाला
१ तिरोऽञ्चति तिर्यक् । 'अञ्च गतिपूजनयोः ' (भ्वा.प.से.), 'तिर: पूर्वः, 'ऋत्विग्दधृक्- '३ १२ १५९ ॥ इत्यादिना क्विन्, 'तिरसस्तिर्यलोपे ' ६ । ३ । ९४ ॥ इति तिर्यादेशः, तिरश्ची, तिर्यञ्च इत्यादि क्लीबे । २ सचते समवैति साचिः । षच समवाये ' (भ्वा.प.से.), बाहुलकात् ३० 'कम्यमि- ' ( ) इति णिदिः । साचीत्यव्ययमपि । द्वे 'तिरछा' इति ख्यातस्य ॥
जातिः सामान्यम्
१ जायतेऽस्यां जाति: । 'जनी प्रादुर्भावे ' (दि.आ.से.), ‘स्त्रियां क्तिन्’३।३।९४ ॥, ' अनुनासिकस्य - ' बन्ध्ये मोघा फलमुधाः १० ६ । ४ । १५ ॥ इति दीर्घः । गौरयं गौरयमित्यादिसदृशाभिलापज्ञानहेतुर्जातिरित्यर्थः । यदुक्तम्- " आकृतिग्रहणाजातिर्लिङ्गानां च न सर्वभाक् "[ काशिका४ ॥ १ ॥ ६३ ॥ ] इति । जातमित्यकारान्तोऽपि क्लीबे । " जात्यं जात्योघजन्मसु" [विश्वप्रकाशकोशः, तान्तवर्ग:, श्रो- १४] इति महेश्वरः । "जातिः सामान्यम्''[ ] इति तट्टीका । २ समानस्य भावः सामान्यम् । भावे ष्यञ्ं । द्वे जातेः ॥
व्यक्तिंस्तु विशेषः पृथगत्मिका । १ व्यज्यतेऽनया व्यक्तिः | 'अञ्जू व्यक्त्यादौ' (रु.प.वे.), 'स्त्रियां क्तिन् '३ । ३ ।९४ ॥, 'अनिदितां हल २० उपधायाः - '६ । ४ । २४ ॥ इति लोपः । २ विशिष्यतेऽनेन विशेषः । 'शिष्लृ विशेषणे' (रु.प.अ.) करणे घञ् । ३ पृथग् भिन्न आत्मा यस्याः सा पृथगात्मिका, भिन्नस्वरूपेत्यर्थः । त्रीणि व्यक्तेः । 'विशेष' इति भाषा ॥ तिर्यक् साचिः
संहर्षस्तु स्पर्धा
१ संहर्षणं संहर्षः । 'हृषु अलीके' (भ्वा.प.से.),
[ सामान्यकाण्डः-६
भावे घञ् । सङ्घर्षोऽपि । २ स्पर्धनं स्पर्धा । 'स्पर्ध सङ्घर्षे' (भ्वा.आ.से.), भिदादित्वादङ् । द्वे स्पर्धायाः । 'पराभिभवेच्छा' इति भाषा ॥
Jain Education International
द्रौहस्त्वपर्क्रिया ॥१५१५॥
१ द्रोहणं द्रोहः । 'द्रुह जिघांसायाम् ' (दि.प.से.), घञ् । २ अपकरणम् अपक्रिया । 'कृञः श च'३।३। १०० ॥ इति शः । द्वे द्रोहस्य ॥१५१५ ॥
१ बध्नाति बन्ध्यम् । 'बन्ध बन्धने' (क्र्या.प.अ.), 'अघ्न्यादयश्च'(उणा-५५१ ) इति साधुः, तत्र । २ मुह्यतेऽत्रेति मोघम् । 'मुह वैचित्ये ' ( दि.प.वे.), घञ्, न्यङ्क्वादित्वात् कुत्वम् । ३ न फलति अफलम् । 'फल निष्पत्तौ ' (भ्वा.प.से.) अच् । ४ मुह्यत्यनया मुधा । 'मुह वैचित्ये' (दि.प.वे.), भिदाद्यङ् । मुधेत्यव्ययमपि । चत्वारि निष्फलस्य ॥
अन्तर्गडु निरर्थकम् ।
१ अन्तर्गडति अन्तर्गडु । 'गड सेचने ' ( भ्वा. ५० प.से.), 'भृमृशी-'(उणा-७) इत्यादिना उ: । २ निर्गतमर्थात् प्रयोजनाद् निरर्थम्, स्वार्थे कनि निरर्थकम् । द्वे निष्प्रयोजनस्य ॥
संस्थानं सन्निवेशः स्यात्
१. ' - दः' इति४.५ ॥ २ ' न्' इति५ ॥ ३ ' जते' इति३.५ ॥ ४ 'न-' इति३ ॥ ५ 'तिरपू' इतिर, 'तिर्पू' इति३ ॥ ६ 'प्' इति१ ॥
७ ' - चीः' इति ॥ ८. ३. ४.५ प्रतिषु नास्ति ॥ ९ इतोऽग्रे ३प्रतौ 'द्वे' इति दृश्यते ॥ १०. ' र्थकम्' इति५ ॥
११. 'सं-' इति४ ॥ १२.
द्र. अनेकार्थकैरवाकरकौमुदीटीका, भा-२, श्रो- ४२३,
पृ. १८६ ॥ १३. 'तिः' इति५ ॥
४०
१ संस्थीयतेऽत्रेति संस्थानम् । अधिकरणे ल्युट् । २ सन्निवेशनं सन्निवेशः । 'विश प्रवेशने ' ( तु.प.अ.), भावे घञ् । " अथ चतुष्पथे सन्निवेशे च संस्थानम् "[ अमरकोष: ३ | ३ | १२४ ॥] इत्यमरः । " सन्निवेशो रचना' [ अम. क्षीर. ३ | ३ | १२४ ॥ ] इति क्षीरस्वामी । यथा"मालाकार इव जां से विदधे संस्थानमुच्चैर्द्विषाम् "[ ]इति । " इह ६० द्विषां संस्थानं मृतिम्, द्वितीयपक्षे स्रजां संस्थानं रचनाम् " [ ] इति । द्वे संस्थानस्य । 'भली रचना' इति भाषा ॥ अर्थस्याऽपगमे व्ययः ॥ १५१६ ॥
१ अर्थस्य द्रव्यस्याऽपगमे समुत्सर्गे व्ययनं
For Private Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |