Page Text
________________
६६८ अभिधानचिन्तामणिनाममाला
[सामान्यकाण्डः-६ कूटस्थम् उच्यत इत्यन्वयः, आत्माकाशादिः । “एकेनैव तरलं कम्पनं कम्प्रं परिप्लव-चलाचले । स्वभावेन निरवधिकालस्य व्यापक आत्माकाशादिः कूटो
चटुलं चपलं लोलं चलं पारिप्लवाऽस्थिर निश्चलः सन् तिष्ठतीति कूटस्थम् । 'सुपि स्थः'३।२।४॥ इति कः''[पदचन्द्रिका, भा-३, विशेष्यनिघ्नवर्गः, यो
॥१४५५॥ ७३] इति मिश्राः । "कूटोऽस्त्री निश्चले राशौ''[मेदिनी
१ चञ्चति चञ्चलम् । 'चञ्चु गतौ '(भ्वा.प.से.), कोशः, टान्तवर्गः, शो-७] इति मेदिनिः ॥१४५३॥ वृषादित्वात् कलच् ॥१४५४॥ २ तरते। -ति) चक्षुरत्रेति
तरलम् । 'तृ प्लवनतरणयोः'(भ्वा.प.स.), बाहुलकाद् स्थावरं तु जङ्गमान्यत्
'मङ्गेरलच्'(उणा-७४८)इत्यलच् । ३ कम्पनशीलं कम्प१ तिष्ठतीत्येवंशीलं स्थावरम् । 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ' नमकपि चलने (श्वा आ से 'चलनशब्दार्थादकर्मकाद (भ्वा.प.अ.), 'स्थेशभास-'३।२।१७५ ॥ इति वरच् ।
युच्'३।२।१४८ ॥ इति युच् । ४ कम्पनशीलं कम्प्रम् । १० जङ्गमात् त्रसाद् द्वीन्द्रियादेरन्यद् जङ्गमान्यत् ॥
'नमिकम्पिस्म्यजस-'३।२।१६७॥ इत्यादिना रः । ५ परि- ४० जङ्गमं तु त्रसं चरम् । प्लवते परिप्लवम् । 'प्लुङ् गतौ '(भ्वा आ.से.), पचाचराचरं जगदिङ्गं चरिष्णु च
द्यच् । ६ चलति चलाचलम् । “चल विलसने ।
(तु.प.से.), 'चरिचलिपतिवदीनां द्वित्वमच्याक् चाभ्या१ भृशं गच्छति जङ्गमम् । अकौटिल्येऽप्यभि
सस्य-'(वा-६।१।१२।।)इत्यच् । ७ चटति धानाद् यङ्, तदन्तात् पचाद्यच्। २ त्रस्यति त्रसम्। 'त्रसी
चटुलम् ।
'चर्ट भेदने'(चु.उ.से.), बाहुलकाद् 'हषेरुलच्'(उणा-९६) उद्वेगे'(दि.प.से.), पचाद्यच्। ३ चरति चरम्। 'चर गतौ' (भ्वा.प.से.), पचाद्यच्। ४ चरति चराचरम् । 'चरि
इत्युलच् । ८ चपति चपलम् । 'चप सान्त्वने'(भ्वा. चलिपतिवदीनां द्वित्वमच्याक चाभ्यासस्य-'(वा-६।१
प.से.), बाहुलकाद् 'मङ्गेरलच्'(उणा-७४/ ) इत्यलच् । ९
लोलति लोलम् । 'लुल विलसने '( ), पचाद्यच् । १२॥) इत्यचि, पक्षे द्विर्वचनम्, अभ्यासस्यागागमः, आगमसामर्थ्याद् न हलादिशेषः, अन्यथादेशमेव कुर्यात् । दीर्घो
१० चलति चलम् । 'चल कम्पने '(भ्या.प.से.), पचा
द्यच् । ११ परिप्लवमेव २० च्चारणसामर्थ्याद् न ह्रस्वत्वम् । ५ गच्छति जगत् । 'गम्ल ।
पारिप्लवम् । प्रज्ञादित्वादण् । ५० गतौ '(भ्वा.प.अ.), 'द्युतिगमिजुहोतीनां द्वे च'(वा-३।२।
१२ न स्थिरम् अस्थिरम् । द्वादश चपलस्य ॥१४५५॥ १७८॥) इति क्वि, द्वित्वम्, 'अनुदात्तोपदेश-'६।४।३७॥ ऋ इत्यनुनासिकलोपः, 'हस्वस्य पिति-'६।१७१ ॥ इति तुक् ।
१ अर्जयति यश ऋजुः । 'अर्ज सर्ज अर्जने' जगच्छब्दो वाच्यलिङ्गः । जगन्, जगन्तौ इत्यादि पुंसि ।
(भ्वा.प.से.), 'अर्जिदृशिकम्यमिपशिबाधामजिपशितुग्धुग्(जगती, जगत्यौ इत्यादि) स्त्रियां । जगत् , जगती, जगन्ति
दी?(-दीर्घ-)हकारश्च'(उणा-२७)इति कुः तत्र । २ न इत्यादि क्लीबे। ६ इङ्गति इङ्गम्। 'इगि गतौ '(भ्वा.प.से.),
जिह्मः अजिह्मः । ३ प्रकृष्टो गुणोऽस्य प्रगुण: । प्रोऽत्र पचाद्यच् । ७ चरणशीलं चरिष्णु । 'चर गतौ'(भ्वा.
सादृश्यते, तेन सदृशो गुणेन मौा च । त्रीणि ऋजोः । प.से.), 'अलङ्क्रनिराकृञ्-'३।२।१३६ ॥ इत्यादिना इष्णुच् । ।
'सरल' इति भाषा ॥ सप्त जङ्गमस्य । 'खिसइ चालइ' इति लोकभाषा ॥
अवाग्रेऽवनंतानते। अथ चञ्चलम् ॥१४५४॥
१ अवनतग्रमस्य अवाग्रम्, अधोमुखमित्यर्थः, ६०
१. '-दिगं' इति३, ‘-दित' इति४, '-दिकं' इति५॥ २. '-स्यागमः' इति१॥ ३ '-थादेवमेव' इति३॥ ४ तुलनीया मा.धातुवृत्तिः, भ्वादिः, धातुसं-३६४, पृ.१५२॥ ५ 'न' इति२॥ ६ -शस्य' इति१.२.४.५॥ ७ कोष्ठान्तर्गतपाठः ४.५प्रायोनास्ति ॥ ८. उखेत्यादिदण्डात्मकोऽयं धातुः॥ ९. ---एणुः' इति१.२.३॥ १०. 'प्लूङ्' इति३ ।। ११. 'चल विकसने' इति मैत्रेयः॥ १२. 'चले' इति४ ॥ १३. 'लुट विलोटने' इत्यत्र स्वामिनोक्तम् - "लुड इति द्रमिडा:-आलोडितः, व्यालोलः।" इति, क्षीर. पृ.५६, धातुसं-१३, 'लुड इत्येके' इति मैत्रेयः, “भूसूत्रे सुधाकरः- "लुल विलोडने' इति लान्तोऽपि दृश्यते, 'लोलद्भुजाकारबृहत्तरङ्गम्'[शिशु. ११२] इति माघः । डलयोरेकत्वस्मरणमिति वा प्रतिविधेयम् “इति" इति सायणः, मा.धातुवृत्तिः, पृ.१११, धातुसं-२११॥ १४ तुलनीयो मरकोषः३।१।७२ ।। १५. 'पर्ज' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १६. तुलनीयोऽमरकोषः३।१७० ॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |