Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 668

१०
१३६५ - १३६९ ]
,
६ । १ ७१ ॥ इति तुक् । यौगिकत्वाद् देहभाक् शरीरीत्यादयः । ५ जायत उत्पद्यते जन्युः । 'जनी प्रादुर्भावे' (दि. आ.से.), 'जनि (यजि) मनि-' ( उणा - ३०० ) इति युच्, बाहुलकाद्, 'युवोरनाकौ ७ ।१ ।१ ॥ इत्यस्याऽप्राप्तिः । ६ जायत उत्पद्यते जन्तुः । 'जनी प्रादुर्भावे ' ' ( दि.आ.से.), 'कमिमनिजनिगापाभायावाहि भ्यश्च' (उणा - ७२ ) इति तु:, पुंनपुंसकलिङ्गोऽयम्, शेषाः पञ्च पुंलिङ्गाः । षट् संसारिजीवस्य ॥१३६६ ॥
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
उत्पत्तिर्जन्म - जनुषी जननं जनिरुद्भवः ।
6
१ उत्पदनम् उत्पत्तिः । उत्पूर्वः 'पद गतौ ' (दि. आ.अ.), 'स्त्रियां क्तिन् '३ | ३ |९४ ॥ ॥ २ जननं जन्म, क्लीबे । 'जनी प्रादुर्भावे ' (दि.आ.से.), -मनिन् ' (उणा५८४) इति मनिन् । अदन्तोऽपि जन्मशब्द:, कुलवत् । ३ जननं जनुः, क्ली । 'धनर्ति (रुद्यर्ति-)-' (हैमोणा९९७) इत्युस् । ४ जन्यते जननम् । ल्युट् । ५ जन्यते जनि:, स्त्रीलिङ्गः, मतिशब्दवत् । ६ उद्भवनम् उद्भवः ‘ऋदोरप्’३।३।५७ ।। । षड् जन्मनः || .
I
जीवेऽसुजीवितप्राणाः
१ जीव्यते जीवः, त्रिलिङ्गः । पचाद्यच्, 'हलश्च' २० ३।३।१२१ ॥ इत्यधिकरणे घञ् वा । २ अस्यन्ते असवः, पुंलिङ्गः, बहुवचनान्त एव । 'असु क्षेपणे' (दि.प.से.), 'मृ (शृ) स्वस्निहित्रप्यसिवसिहनिक्लिदि- ' ( उणा - १०) इत्यादिना उप्रत्ययः । ३ जीव्यतेऽत्रेति जीवितम् । बाहुलकादितच् । जीवातुरपि । “जीवे जीवनभेषजे जीवातुः पुंनपुंसके " [ ] इति गौडः । ४ प्राण्यत एभिः प्राणाः, पुंसि, बहुवचनान्त: । प्रपूर्वः 'अन प्राणने ' ( अ.प.से.), करणे घञ् । चत्वारि प्राणस्य ॥
जीवातुर्जीवनौषधम् ॥१३६७॥
१ येन म्रियमाणो जीवति, तदौषधम्, जीवत्यनेन ३० जीवातुः, पुंक्ली.। 'जीवेरातुः ' (उणा-७९) इत्यातुः । २ जीवनायौषधम् जीवनौषधम् । द्वे जीवरक्षोपायस्य ॥१३६७॥ श्वास॑स्तु॒ श्वसि॑तम्
६२७
१ श्वसनं श्वासः । 'श्वस प्राणने ' ( अ.प.से.), भावे घञ् । श्वसितीति, 'श्याद्व्यधा - '३ । १ । १४१ ॥ इति णो वा । २ श्वस्यते स्म श्वसितम् । भावे क्तः । द्वे सामान्येन श्वासस्य ॥ सोऽन्तर्मुख उच्छ्वास आहरः ।
ऑनः
४०
१ स श्वासोऽन्तर्मुखो मुखमध्यवृत्तिः, उच्छसित्यनेन उच्छ्वासः । करणे घञ् । २ आहरत्यनेन आहरः । 'ऋदोरप् ३।३।५७ ।। । ३ अनित्यनेन आनः । 'अन प्राणने ' (अ.प.से.), घञ् । त्रीणि ऊसास' इति ख्यातस्य ॥ बहिर्मुखस्तु स्यान्निःश्वासः पान एतनः ॥१३६८॥ १ बहिर्मुखो बहिरङ्गवृत्तिः, निःश्वसित्यनेन नि:श्वासः । करणे घञ् । २ पीयतेऽनेन पान: । 'पा पाने' (भ्वा.प.अ.), करणे ल्युट् । ३ एति एतनः । 'इण् गतौ' (अ.प.अ.), 'अणस्तनन् ' ( ) इति तनन् । त्रीणि निःश्वासस्य ॥१३६८ ॥ आयुर्जीवितकालः
१ एति जन्मान्तरमनेनेति आयुः, क्लीबे । 'एतेर्णिच्च' (उणा - २७५) इत्युसिप्रत्ययः णित्त्वाद् वृद्धिः । बाहुल- ५० कात् 'कृवापाजि - ' (उणा - १ ) इत्यादिना उणि आयुरुकारान्तोऽपि भानुवत् । "विन्द्यादायुं तथाऽऽयुषा " [ पुरुषोत्तमदेवकृतः शब्दभेदप्रकाशः, श्रो- १५] इति द्विरूपकोषः । २ जीवितेनाऽवच्छिन्नः कालः जीवितकालः । द्वे आयुषः ॥
अन्तःकरणं मानसं मनः ।
हृच्चेतो हृदयं चित्तं स्वान्तं गूढपथोच्चले ॥१३६९॥
44
६०
१ अन्तर्गतं करणानामिति अन्तःकरणम् । 'आत्मा मनश्च तद्विज्ञैरन्तःकरणमुच्यते "[ ] इति कामदकिं: । " मनो बुद्धिरहङ्कार इत्यन्तः करणं त्रिधा "[]इत्यन्य । २ मन एव मानसम् । 'प्रज्ञादिभ्यश्च ५ १४ ॥३८ ॥ इति स्वार्थेऽण् । ३ मनुते जानाति पदार्थानिति मनः । मन्यत इति वा । 'मनु अवबोधने ' (त. आ.से.), 'मनु (मन) ज्ञाने' (दि.आ.अ.), '-असुन्' (उणा - ६२८) इति सूत्रेणाऽसुन्। “सर्वार्थग्रहणं मनः " [प्रमाणमीमांसा, अध्या१, आह्नि - १, सू-२४] इति तार्किकाः । ४ ह्रियते विषयै
१. 'जनी प्रादुर्भावे' इति १.२. ३.५ प्रतिषु नास्ति ॥ २. ' -वा-' इत्युणादिगणे नास्ति ॥ ३. 'इषियुधीन्धि- ' ( उणा - १४२ ) इत्यादिना मकि साधुः ॥ ४ 'जनेरुसि: ' ( उणा - २७२ ) इत्यनेनाऽप्युस् ॥ ५ तुलनीयोऽमरकोषः २ ४८ ॥ १२० ॥ ६ 'जीव्य-' इति४.५ ॥ ७ 'एक' इति३ ॥ ८. 'उ' इति१.३ ॥ ९ तुलनीयोऽमरकोषः २ ।४८ ।१२० ॥ १०. द्र. स्वोपज्ञटीका ६।१३६९ ॥, पृ.३०७॥
For Private Personal Use Only