Page Text
________________
४०
६२२
अभिधानचिन्तामणिनाममाला [तिर्यक्काण्डः-४, जलचरपञ्चेन्द्रियाः यावन्तो नरकरितुरगादयः, स्थल इति स्थलचरा
१ त्रसानां जीवानां योनय उत्पत्तिस्थानानि जीवास्तावन्तो जलशब्दपूर्वा जले जलचरा अर्पि स्युः । [सयोनयः], इतिशब्दः परिसमाप्तौ, अष्टावेवेत्यर्थ: ॥ यथा जलनरः, जलहस्ती, जलतुरग इत्यादि ॥
उद्भिदुद्भिज्जमुद्भिदम् ॥१३५७॥ ____ अथ सर्वजीवानामुत्पत्तिस्थानभेदानाह
१ उद्भिनत्ति भुवमिति उद्भित् । 'भिदिर् विदाअण्डजाः पक्षिसर्पाद्याः
रणे'(रु.उ.अ.), सम्पदादित्वात् क्विप् । उद्भिद्, उद्भिदौ, आदेर्गोधाकृकलासादयः ॥
उद्भिदः इत्यादि । २ उद्भिद् उद्भेदनम्, ततो जायते पोतजाः कुञ्जरादयः ॥१३५५॥
उद्भिज, चवर्गतृतीयद्वयसंयोगोपधः। "उद्धिजमिति चवर्ग१ पोतो जरायुरहितो गर्भः, पोताज्जायन्ते पोतजाः
तृतीयैकान्तोऽयम्, पृषोदरादित्वाद् दलोपः''[ ] इति शीलाकुञ्जरादयः । आदेः श्वावित्शशप्रभृतयः ॥१३५५ ।।
ङ्काचार्यकृताचाराङ्गटीको । ३ उद्भिनत्ति भुवमिति उद्भि
दम् । 'इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः'३।१।१३५ ।। इति कः । १० रसजा मद्यकीटाद्याः
"अथ सर्वोद्भिदासत्तिपूरणाय से रोपितम् । १ रसाज्जायन्ते रसजा: मद्यकीटाद्याः । आदेघृतकीटादयः ॥ बिभीतकं ददशैकं कुण्ठं(कुट) धर्मेऽप्यकर्मठम् ॥१॥"
नगवाद्या जरायुजाः । [नैषधचरितमहाकाव्यम् , सर्ग:-१७, शो-२११] इति । १जरायर्गर्भशय्या, ततो जाता जरायजाः। आदे- “उद्भिदास्तरुगुल्माद्याः''[अमरकोषः३।१५१॥] इति नरहरिः। महिषशूकरादयः ॥
"उद्भिद्विरचितावास: कपोतादिव तत्र सः । यूकाद्याः स्वेदजाः
राज्ञः साग्नेर्द्विजादस्मात् संत्रासं प्राप दीक्षितात् ॥२॥" १ स्वेदाद् घर्माज्जायन्ते स्वेदजाः । आदेर्मत्कुणमशकादयः॥
[नैषधचरितमहाकाव्यम् , सर्गः-१७, श्री-२१५] इति श्रीहर्षः ।
"उद्भिद्विरचितावास उद्भिदि तरौ कृतस्थितिः''[ ] इति मत्स्यादयः द्रवाः ॥१३५६॥ तट्टीका । सामान्येन ये भुवं भित्त्वोत्पद्यन्ते, तन्नामानि त्रीणि १ संमूर्च्छनादुद्भव उत्पत्तिर्येषां ते संमूर्च्छनोद्भवाः,
॥ ॥१३५७॥ संमूर्च्छजा इत्यर्थः । 'मूर्छा मोहसमुच्छ्राययो: '(भ्वा.प.से.), २० भ्वादिः, परस्मैपदी, संपूर्वः, ल्युटि संमूर्च्छनम् । गर्भोप
॥ (इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायामभिधानचिन्तामणी पातव्यतिरेकेण प्राणिनामेवमेवोत्पाद इति भावः । आदेः
नाममालायां तिर्यकाण्डः चतुर्थः)॥ सर्पादयः ॥१३५६॥
सर्वाङ्गीणकलाविलासनिलयः कल्पद्रुमाभः कलौ
जाग्रत्सर्वजनीनम महिमो मित्रप्रतापोदयः । खञ्जानास्तूद्भिदः
श्रीमच्छ्रीविधिपक्षगच्छगणभृद् भूभृन्नतांहिद्वयः १ उद्भिन्दन्ति भुवमिति उद्भिदः उच्यन्ते । 'भिदिर्
श्रीकल्याणसमुद्रसूरिसुगुरुः सूरीन्द्रचूडामणिः ॥१॥ विदारणे'(रु.उ.अ.), क्विप्। बहुवचनादन्येऽपि शलभादयः ॥ तन्निर्देशविधायिवाचकवर श्रेणीकिरीटोपमा
अ देव-नारकाः ।
भास्वत्साधुगुणौघशालिविनयाच्चन्द्राभिधावाचकाः । १ उपपद्यन्ते स्वयमित्येवंशीला उपपादुकाः। 'पद।
तच्छिष्या 'रविचन्द्र' इत्यभिधया तेषां विनेयो व्यधादेनं गतौ'(दि.आ.अ.), 'लषपतपद-'३।२।१५४॥ इत्युकञ् ।
वाचकदेवसागरगणिर्युत्पत्तिरत्नाकरम् ॥२॥
॥ इति श्रीवाचकवरदेवसागरविरचितायामभिधानउपसंहारमाह
चिन्तामणिनाममालायां व्युत्पत्तिरत्नाकरटीकायां ३० त्रसयोनय इत्यष्टौ
तिर्यक्काण्डश्चतुर्थः ॥
१. ३प्रतौ नास्ति । २. '-नमाह' इति४॥ ३. तुलनीयोऽमरकोषः३।१५०॥ ४. '-न्ति' इति३॥ ५. '--ण्' इति३, '-न्' इति५ ॥ ६. 'अष्टावित्यर्थः' इति३॥ ७ तुलनीयोऽमरकोषः३.१५१॥ ८. 'भ-' इति४॥ ९. '-दीपिका' इति३ ॥ १०. 'इति कः' इति ४.५प्रत्योास्ति ॥ ११. 'वा' इति३, 'ता' इति५ ॥ १२. '-र:' इति४.५ ॥ १३. '-साः' इति५ ॥ १४. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'कृतौ' इति दृश्यते ॥ १५. ४.५प्रत्योर्नास्ति ॥ १६. कोष्ठान्तर्गतपाठ: ३प्रतौ नास्ति ॥ १७. 'किल' इति४.५॥ १८. इतोऽग्रे ३प्रतौ-"इत्याचार्यैर्हेमचन्द्रैरुदारैरेषा भव्या नाममाला व्यधायि । तस्यां काण्डोऽभूत् तूरीयः प्रपूर्णाः (प्रपूर्ण:) शास्त्रज्ञानां कोविदानां मनोज्ञः ॥१॥ इति तुर्यः काण्डः सम्पूर्णः कृतः पयाशारूपार्णवेन" इति दृश्यते ॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |