Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 637

५९६
निरनुस्वाराऽपि कदली १३ । १४ कन्दे सस्यमूले लीयते कन्दली, सानुस्वारादिः, त्रिलिङ्गोऽयम् । " श्यामवर्णा हस्तायामा महोदरी''['] इति तल्लक्षणम् । स्वामी त्वेताविन्नन्तावाह । कदेः सौत्रात्, 'कदि क्लदि आह्वान' (भ्वा. प.से.) इत्यतो वा, 'कदि क्रर्दि क्लदि वैक्लव्ये' (भ्वा. आ.से.) अतो वा, वृषादित्वात् कलच्, गौरादित्वाद् ङीष् । "कदलीकन्दली स्त्रियामेव, इन्नन्ताविति तु न युक्तम् " [ पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्ग:, श्रो- २२४] इति तु मिश्राः १४ । १५ कृष्णेन वर्णेन सारः श्रेष्ठः कृष्णसारः, १० दन्त्यमध्यः । कृष्णेन वर्णेन शार: शबल: कृष्णशारः । "शारः शबलवातयोः "[] इति तालव्यादौ रभसः । कृष्णः शारो वर्णोऽस्येति वा कृष्णशारः, तालव्यमध्यः । शृणाते: ' - वायुवर्णनिवृतेषु' (वा - ३ । ३ । २१ ॥ ) इति घञि शारः १५ । १६ पृषता बिन्दवः सन्त्यस्य पृषतः । अर्शआदित्वादच् । 'पृषु सेचने' (भ्वा.प.से.), 'पृषिरञ्जिभ्यां कित् '(उणा३९१ ) इत्यचिकित्त्वे च पृषत इति वा । पृषत् हलन्तोऽपि । " पृषो (मृगो) बिन्दुः पृषंश्चैव पृषतश्च प्रकीर्तितः"["]इति व्याडि : १६ । १७ रोहित: रोहितवर्ण : १७। एते सप्तदश मृगभेदाः ॥१२९४॥
२० दक्षिणेर्मा तु स मृगो यो व्याधैर्दक्षिणे क्षतः ।
अभिधानचिन्तामणिनाममाला [ तिर्यक्काण्डः - ४, स्थलचरपञ्चेन्द्रियाः रत्नमालोक्तेश्च वातप्रमीः पुंलिङ्गः । वातप्रम्यौ, वातप्रम्यः, वातप्रमीम्, वातप्रम्यौ, वातप्रमीन्, ङौ तु सवर्णे दीर्घे ३० वातप्रमी, शेषं ग्रामणीवद् रूपम् । " योषिति वातप्रमी समीरमृग: "["] इर्ति वोपालितात् स्त्रीत्वमप्यस्य, अत एव यन्तत्वात् "सुपो लुक्, 'कृदिकारात्- '(गणसू४ । ११४५ ।। इति ङीषि तु वातप्रमीयमिति भवति "["] इति मैत्रेयः । तदा शसि वातप्रमीरिति ङौ तु नदीत्वादामि वातप्रम्यामिति । " स्त्रियां तु लक्ष्मीशब्दवत् "[ ] इति पुरुषोत्तमदेवेनोणादिवृत्तावुदाहृतम् । वातवद् वेगी मृगो वातमृग इति मध्यपदलोपी समासः । " वातप्रमी स्त्रीपुंसयो: "[] इति सुभूतिः । एकं वाताभिमुखगामिमृगस्य ॥ शेशस्तु मृदुलोमकः ॥१२९५ ॥ ४०
१८
१ दक्षिणमङ्गमीर्मं कृतव्रणमस्य दक्षिणेर्मा । दक्षिणेऽङ्गे ईर्ममस्येति वा । 'दक्षिणेर्मा" लुब्धयोगे' ५ ।४ । १२६ ॥ इति साधुः । दक्षिणेर्माणावित्यादि । वात॑प्रमीर्वातमृगः
१ वातशब्दे उपपदे 'माङ् माने' (जु.आ.अ.) इत्यतो वातं प्रमिमीते, वाताभिमुखं धावति, वातवत् प्रयाति प्रक्षिपति, वातेन प्रमीयते प्रक्षिप्यते वा । निपातनादीकारः । वातमृगसाहचर्याद् ‘“वातप्रमीर्वातमृग: "["]इर्ति पुंस्काण्डै
शूलिको लोमकर्णः
१ शशर्ति प्लवते शश: । शश प्लुतगती' (भ्वा.प.से.), अच् । २ मृदूनि लोमान्यस्य मृदुलोमा, स्वार्थे कनि मृदुलोमकः ॥१२९५ ॥ ३ शूलमस्त्यस्य शूलिकः । 'अत इनिठनौ ५ ।२ ।११५ ॥ इति ठन् । ४ लोमकर्णोऽस्य लोमकर्णः । चत्वारि शशकस्य ॥ अथ शल्ये शर्ललशल्यकौ ।
श्वाविच्च
१ शलत्याशु चलतीति शल्यः, अन्तस्थाद्योपध: । 'शल शल्ल आशुगतौ (भ्वा.प.से.), वृषादित्वाद् ५० यप्रत्ययः, तालव्यादिः । श्रद्धाशीलितशार्दूलश्येनशक्रशल्यानि’[“]इत्यूष्मभेदात् तत्र । २ वृषादित्वात् कलचि शललः । 'शल चलनसंवरणयो: ' (भ्वा. आ.से.), तृ' (स्तृ) पश्च' (उणा - १०४ ) इत्यत्र प्रत्ययस्य पूर्वनिर्देशस्य धात्वन्तरादप्ययं भवतीति सूचनार्थत्वात् कुण्डलादिवत् कलप्रत्ययः''[मा.धातुवृत्तिः, भ्वादि:, धातुसं - ३२१]
कल
१. द्र. स्वोपज्ञटीका४ । १२९४ ॥ पृ. २८९ ॥ २. २प्रतौ नास्ति ॥ ३. 'कदि क्रदि क्लदि आह्वाने रोदने च' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ४ ४प्रतौ नास्ति ॥ ५. स्वामिसायणसम्मतोऽयं पाठः, 'कदि क्रदि क्रद क्लद वैक्लव्ये' इति मैत्रेयः ॥ ६. सारः' इति१.५ ॥ ७ द्र. पदचन्द्रिका, भा२, सिंहादिवर्गः, श्लो-२२५, पृ. २८८ ॥ रामाश्रमी २५ ।१० ॥ पृ. २४३ ॥ ८. 'सा-' इति३.५ ॥ ९. ' - सारः' इति१.२.३.५ ॥ १०. 'सा-' इति१.३ ॥ ११. ‘-चि' इति३॥ १२. 'पृषु वृषु मृषु सेचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १३. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्ग:, श्रो-२२५, पृ. २८९ ॥, रामाश्रमी २५ ॥१० ॥ पृ. २४४ ॥। १४ ' - णाङ्गे' इति३ ।। १५. 'र्म' इति१. ३.४.५ ॥ १६. ' - तः' इति ४.५ ॥ १७ द्र टीकासर्वस्वम्, भा-२, २१५७॥, पृ.२२१ ॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, सिंहादिवर्ग:, श्रो- २२२, पृ. २८४ - २८५ ॥ १९. रामाश्रमी २५/७ ॥ पृ. २४३ ॥ २०. '-पुंसो: ' इति३ ॥ २१. ' - ते' इति ॥ २२. 'प्लव - ' इति १ ॥ २३. श्वल्ल आशुगमने' इति स्वामी, 'श्वल श्वल्ल आशुगमने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ २४ - सरणयोः' इति ॥
२५
त्र-' इति१.३.४.५ ।।