Page Text
________________
१२६७-१२७२] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
५८५ द्रोणदुग्धा द्रोणदुघा
"उत्तमा तु निचिकी"[ ] इति नाममालोक्तौ संज्ञापूर्वक
त्वाद् वृद्ध्यभावो वा'[] इति मिश्राः । एकमुत्तमगोः ॥ १ द्रोणो मानभेदस्तत्परिमितं दुग्धमस्याः द्रोणदुग्धा । २ द्रोणपरिमितं दुग्धं दोग्धि क्षरति । 'दुहे:
पलिक्नी बालगर्भिणी ॥१२७०॥ (दुहः) कप् घश्च'३।२७० ॥ इति कप्, घश्चान्तादेशः,
१ पलति गर्भ गच्छति पलिता, सैव पलिक्नी । द्रोणघा । "द्रोणदुघों प्रचुरदुग्धा च''[हलायुधकोशः -क्नमित्येके"(वा-४।१।३९॥) । "पलिक्नी बाल- ३० २१२७१ ॥ इति हलायुधः। द्रोणशब्देन 'सेई' इति ज्ञेया । गर्भिणी"["]इति माला । "असिक्नी बालगर्भिणी"[ ]इति द्वे सेईप्रमाणदाया गोः ॥
भागुरिः । अमरस्तु-"पष्टौही बालगर्भिणी"[अमरकोषः ___ पीनोध्नी पीवरस्तनी ॥१२६९॥ २।९।७० ।।] इत्याह । एकं बालगर्भिण्या गोः ॥१२७०॥
१ पीनं स्थूलमूधोऽस्या पीनोध्नी । 'ऊधसो- समांसमीना तु सा या प्रतिवर्षं विजायते । १० ऽनङ्'५।४।१३१ ॥, 'बहुव्रीहेरूधसो ङीष् '४।१।२५॥ ।
१ समां समां विजायते समांसमीना । समायां पीवराः पुष्टाः स्तना अस्याः पीवरस्तनी । 'स्वाङ्गाच्चो
समायां वर्षेषु वर्षेषु (वर्षे वर्षे) विजायत इत्यर्थे 'समां पसर्जनादसंयोगोपधात्'४१५४॥ इति ङीष् । मोटा ऊहा
समां विजायते'५।२।१२॥ इति खः । "पूर्वपदे सुपोऽलुग डानामनी गाइ नाम एकम् ॥१२६९॥
वाय: ''[भाषावृत्तिः५।२।१२ ॥] इति भाषावृत्तिः । वर्षपीतदुग्धा तु धेनुष्या संस्थिता दुग्धबन्धके । वियाइणीगोरेकं ॥
१ पीतं दुग्धमस्याः पीतदुग्धा । २ धेनुरेव स्यादचण्डी तु सुकरा धेनुष्या । अत्र यत्प्रत्ययः षुगागमश्च निपात्यते । दुग्ध
१ न चण्डी अचण्डी, अकोपनेत्यर्थः, सुखेन क्रियते स्य बन्धकः 'गाहाणउं अथवा अडाणउ' इति भाषा
सुकरा । 'ईषदुःसुषु-'३।३।१२६ ॥ इति खल् । एकं प्रसिद्धस्तत्र संस्थिता । ऋणशुद्धिं यावदधमणेन उत्तमर्णस्य । सुशीलाया गोः ॥ बन्धे स्थापितेत्यर्थः । अडाणीदीधीगोनाम्नी द्वे ॥
वत्सकामा तु वत्सला ॥१२७१॥ २० नैचिकी तूत्तमा गोषु
१ वत्सं स्नेहात् कामयते वत्सकामा । २ वत्सं १ गोपूत्तमा शुभलक्षणत्वादुत्कृष्टा, नीचैश्चरति लाति वत्सला । वत्सोऽस्या अस्तीत सिध्मादित्वाल्लज्वा। नैचिकी । "नीचैः 'चरति ४।४।८ ॥ इति ठक्, 'अव्ययानां वे वत्सस्नेहपराया गोः ॥१२७१॥ भमात्रे टिलोप:'(वा-६४।१४४॥) । "निचिकर्णशरौदिर्श:
- चतुस्त्रेयणी व्येकाद् हायन्येकादिवर्षिका । (निचिकं तु शिरोदेशे)"[ ]इति रभसः । तत्प्रशस्तमस्या अस्तीति, 'ज्योत्स्ना-'(वा-५।२।१०३ ।।) इत्यादिनाऽणि वा ।
१-२ चतुःशब्दात् त्रिशब्दाच्च हायनीशब्दो योज्यते,
1 २२
४०
१. 'क्षु-' इति ॥ २. '-ग्धा' इति१.३.५, ४प्रतौ नास्ति ॥ ३ 'सइ इति विज्ञेया' इति३॥ ४ 'सइ-' इति३॥ ५, तुलनीयोऽमरकोषः२। ९७१ ॥ ६ 'उहाडानी गाइ' इति३॥ ७ '-श्चेति' इति१॥ ८ 'संज्ञायां धेनुष्या'४।४।८९॥ इत्यनेन निपातनम् ॥ ९ -णौ' इति३.४ ॥ १०. '-णौ' इति४॥ ११. '-रोदेशः' इति३॥ १२. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २१९६७॥, पृ.२०८ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, श्रो-६३९, पृ.७२९ ॥, रामाश्रमी२।९।६७॥, पृ.४३० ॥, तासु 'कर्णशिरोदेशे' इति दृश्यते ॥ १३. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-३, २।९।६७॥, पृ.२०८ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, वैश्यवर्गः, शो-६३९, पृ.७२९ ॥, तयोः-"गौरुत्तमा तु निचिकी" इति दृश्यते ॥, रामाश्रमी२।९।६७॥, पृ.४३१ ॥, तस्याम्-"नैचिकी गौरुत्तमा नीचिकी सा प्रकीर्तिता" इति दृश्यते ॥ १४ 'क्रमेके' इति२.३.४.५ ॥ १५. द्र.अम.क्षीर.२।९।७० ॥, पृ.२१५ ॥, स्वोपज्ञटीका४।१२७० ॥, पृ.२८४ ॥, टी.गणपतिशास्त्रिसंशोधितक्षीरस्वामीटीका-स्वोपज्ञटीकायो:-'पलिक्नी' इत्यस्य स्थाने 'मलिनी' इति दृश्यते ॥ १६. 'आ-' इति२॥ १७ अम.क्षीर.२१७० ॥, पृ.२१५ ॥ १८ 'ष-' इति४.५॥ १९. '-ण्यां' इति३.५॥ २०. 'वक्तव्यः ' इति भाषावृत्तौ, ५।२।१२॥, पृ.२२० ।। २१. '-याणि-' इति१, '-याणी-' इति३, '-वणी-' इति४॥ २२. तुलनीयोऽमरकोषः२।९।७० ॥ २३. 'वत्सं अस्ती ' इति३, 'वत्सोऽस्ती-' इति५ ॥ २४ 'गौः' इति३॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |