Page Text
________________
१२४४ - १२५२]
१ उत्तेरणम् उत्तेरितम् । २ उपनतः कण्ठोऽस्मिन् उपकण्ठम् । ३ आस्कन्दनम् आस्कन्दितम् । स्वार्थे कनि आस्कन्दितकम् । कीदृशम् ? कोपादिवाऽखिलैः पदैरित्यखिलैश्चतुर्भिः पदैश्चरणैः उत्प्लुत्य उत्प्लुत्य गमनम् । लक्षणोपेतोत्तेरितगतेः । अश्वगतेः पञ्चमो भेदः ॥१२४९ ॥ आश्वीनोऽध्वा स योऽश्वेन दिनेनैकेन गम्यते ।
५७७
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता ल्युट् । २ पादयोः पाशः पादपाशः । द्वे पादपाशस्य । ३० 'पछाडी' इति भाषा ॥
प्रक्षरं प्रखरः समौ ॥१२५१॥
१ प्रच्छादितः क्षरति चलत्यनेन प्रक्षरम् । 'क्षर चलने’(भ्वा.प.से.), 'पुंसि संज्ञायाम् - '३ । ३ । ११८ ॥ इति बाहुलकाद् घः । २ प्रखरोऽतिकठोरः, आयुधैरभेद्यत्वात् । पुंस्ययम्, क्लीबेऽपि वैजयन्ती, यदाह - " प्रक्षरं प्रखरोऽस्त्रियाम् ''[ वैजयन्तीकोषः ३ ॥ ७ ॥ ११५ ॥ ] इति । द्वे अश्वसन्नाहस्य । 'पाखर' इति भाषा ॥१२५१ ॥
चर्मदण्डे कशा
१ अश्वानां ताडनाय चर्मणो दण्डः चर्मदण्डः, तत्र । ४० २ कशति कशा, तालव्यान्ता । "चर्मदण्डः कशा प्रोक्ता" [ हलायुधः २ ।४४२ ॥ ] इति हलायुधः । द्वौ समौ" [ ]इति "चर्मपदाभावेऽपि दण्ड इत्यपि "[ ] इति हलायुधटीका | द्वे चर्मदण्डस्य । 'आगवीसेड' इति भाषा ॥
4
रश्मी वल्गाऽवक्षेपणी
१ एकेन दिनेन योऽध्वा मार्गोऽश्वेन गम्यते, सोऽध्वा आश्वीनः उच्यत इत्यन्वयः । 'अश्वस्यैकाहगमने (-गमः ) ' ५ ।२ । १९ ॥ इति खञ् । त्रिलिङ्गः । आश्वीनोऽध्वा, आश्वीनं १० वर्त्म, आश्वीना पदवीं । एकमेकदिनाश्वगम्यमार्गस्य ॥ कवी खलीनं कविका कवियं मुखयन्त्रणम्
॥१२५० ॥
पञ्चाङ्गी
१ कवते दन्तचर्वणात् कविः । 'कुङ् शब्दे' (भ्वा. आ.अ.), 'अच इ: ' ( उणा-५७८), 'कृदिकारात्- '४।१ १४५ ॥ इति ङीषि कवी, नदीवत् । २ खे मुखे लीनः खलीनः । पृषोदरादित्वाद् हस्वेकारे खलिन इत्यपि । ३ स्वार्थे कनि, —केऽणः '७ ।४ । १३ ॥ इति हस्वत्वे कविका । ४ कौति कवियम्, पुंक्ली. । 'कु शब्दे ' ( भ्वा.प.अ.), 'कौतेरियः ' २० (हैमोणा - ३७५) । ५ मुखं यन्त्र्यतेऽनेन मुखयन्त्रणम् । 'यत्रि बन्धने' (चु.उ.से.) करणे ल्युट् ॥१२५० ॥ ६ पञ्च अङ्गान्ययवा अस्याः पञ्चाङ्गी । चउकडानामानि षट् ॥ वक्त्रपट्टे तु तर्लिका तलसारकम् ।
१ वक्त्रस्य चर्ममये पट्टे, तलमस्त्यस्याः तलिका । 'अत इनिठनौ '५ । २ । ११५ ॥ इति ठन् । २ तले सरति तलसारकम् । 'सृ गतौ’(भ्वा.प.अ.), ण्वुल् । द्वे अश्वस्य चर्ममयमुखपट्टस्य । 'मुहंड' इति भाषा ॥
दामाञ्चनं पादपाशः
१ दाम्नेव बद्धोऽञ्चत्यनेन दामाञ्चनम् । करणे
Jain Education International
१ अश्नुतेऽनया रश्मिः, स्त्रीलिङ्गः । 'अशूङ् (अशू) व्याप्तौ ' (स्वा. आ. वे.), 'अशे रश्चादेः (अशोरश्चादि: ) ' (हैमोणा- ६८८ ) इति मिः, तत्र । २ वल्गत्यनया वल्गा । ३ अवक्षिप्यतेऽनया अवक्षेपणी । 'क्षिप प्रेरणे' (दि.प.अ., तु.उ. अ.) करणे ल्युट् । ४ कुश्यति ५० कुशा । 'कुश शेषे ' ( दि.प.से.), 'इगुपध- '३ । १ । १३५ ॥ इति कः । चत्वारि कुशाया: । 'वाग' इति भाषा ॥ पर्याणं
तु पर्ययनम्
१ परितोऽश्वपृष्ठमेर्ति पर्याणम् । 'इण् गतौ ' ( अ.प.अ.), 'कल्याणपर्याणादयः ' ( है मोणा - १९३) इति साधुः । २ परितोऽयतेऽनेन पर्ययनम् (पल्ययनम्) इति । 'अय गतौ ' (भ्वा.आ.से.), करणे ल्युट्, 'उपसर्गस्यायतौ' ८ । २ । १९ ॥ इति लत्वम् । पलाणनाम्नी द्वे ॥
९. इतोऽग्रे ५ प्रतौ 'एवं' इति दृश्यते ॥ २. 'चन्द्रदन्तकर्वणात्' इति१, 'चर्चणात्' इति४ ॥ ३१प्रतौ नास्ति ॥ ४ 'यत्रि सङ्कोचने' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ ५ 'चौक-' इति३ ॥ ६ 'इन्' इति४.५ ॥ ७ 'अश्वच-' इति ॥ ८ 'प्रचलने' इति१, 'सञ्च' इति३, क्षीरतरङ्गिण्यादयश्च ॥ ९ 'ऽपि' इति ५ प्रतौ नास्ति ॥ १०. ' - दण्डा-' इति ॥ ११. 'व्याप्तौ सङ्घाते च' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १२. 'अशे रश च' ( १ | १५ || ) इति दशपाद्युणादिगणसूत्रम् ॥ १३. 'ते' इति३ । १४ 'शेषणे' इति३, दुर्गसम्मतोऽयं धातुपाठः ॥ १५. 'मिति' इति ॥ १६. २ प्रतौ नास्ति ॥ १७ 'पल्हा-' इति१.२ ॥
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |