Page Text
________________
६१-७१ ] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
१७ त्रयोदशः ।१४ तथा शकुनाः पक्षिण: प्रदक्षिणा: प्रदक्षिणगतयो स्येव गम्भीरध्वनित्वम् । ५ प्रतिनादं विदधाति प्रतिनादभवन्तीतिचतुर्दशः ॥१२॥१५ तथागन्धाम्बवर्षगन्धोदकवष्टिरिति विधायी, तस्य भावस्तत्त्वम्, ध्वने: प्रतिशब्दकर्तृत्वम् ॥६५॥ पञ्चदशः । १६ तथा बहुवर्णपुष्पवृष्टिः बहुवर्णानां पञ्चवर्णानां
६ दक्षिणत्वं सरलत्वम् । ७ उपनीतरागत्वं ग्राम्यमालवकै
शिक्यादिरागोपेतत्वम् । एते सप्तातिशया: शब्दापेक्षया, अत: परं पुष्पाणां जानूत्सेधप्रमाणा वृष्टिरिति षोडशः । १७ तथा कचश्म
वक्ष्यमाणा अर्थाश्रयाः । ८ महार्थता बृहदभिधेयता, परिपुष्टार्थाश्रुनखाप्रवृद्धिः कचानां शिरोजानामुपलक्षणत्वाद् लोम्नां च
भिधायिता वा ।९ अव्याहतत्वं पूर्वापरवाक्यार्थविरोधाभावश्मश्रुणः कूर्चस्य नखानांकरचरणोद्भवानामप्रवृद्धि: वृद्धिर्न स्यात्
वत्त्वम्। १० शिष्टत्वम् अभिलषितप्रवचनोक्तार्थत्वम्, वक्तुः ४० इति सप्तदशः । १८ तथा भवनपत्यादिचतुर्विधदेवनिकायानां
सकलजनशिष्टत्वसूचकत्वं वा।११संशयानामसंभवः असन्दिग्धजघन्यत: अपिभगवत्सविधेकोटि:भवतीत्यष्टादशः ॥६३॥१९ पदार्थत्वम्, परिस्फुटार्थप्रतिपादनता वा ॥६६॥१२ निराकृतातथाऋतूनां वसन्तादीनां सर्वदा कुसुमादिसामग्रीभिः स्पर्शरसग- न्योत्तरत्त्वं परोट्टङ्कितदूषणाविषयता । १३ हृदयङ्गमता श्रोतृ१० न्धरूपशब्दानाम् इन्द्रियार्थानाम् अमनोज्ञानां निरासेन मनोज्ञानां मनोहरता, दुर्गमस्याप्यर्थस्य परहदये प्रवेशकरणत्वं वा । १४
च प्रादुर्भावेन आनुकूल्यं भवतीत्येकोनविंशः । इति देवतानिर्मिता मिथःसाकातिा मिथः परस्परं पदानां वाक्यानां च सापेक्षत्वम् । एकोनविंशतिः श्रीमदर्हतामतिशयाः ।यदेतेग्रन्थान्तरेष्वन्यथाऽपि
१५ प्रस्तावौचित्यं देशकालाधुचितत्वम्। १६ तत्त्वनिष्ठता
विवक्षितजीवाऽजीवादिवस्तुस्वरूपानुकारिता॥६७॥ १७ अप्रकीर्णदृश्यन्ते तन्मतान्तरमवसेयम् । एते च सहोत्थैश्चतुर्भिः कर्मघात
प्रसृतत्वं शब्दस्य वाऽर्थस्य सुसम्बद्धस्य सतः प्रसरणं, न जैकादशभिश्च समं मीलिता: सन्तश्चतस्त्रिंशत्संख्या भवन्तीति ॥६४॥
त्वसम्बद्धस्य। यद्वा अतिविस्तराऽसम्बद्धाधिकारित्वयोरभावः । १८ अथ पञ्चत्रिंशतं भगवतो वचनातिशयानाह
अस्वश्राघान्यनिन्दिता स्वकीयोत्कर्षपरनिन्दावियुक्तत्वम्। १९ ५० संस्कारवत्त्वमौदात्त्यमुपचारपरीतता ।
आभिजात्यं वक्तुः प्रतिपाद्यस्यार्थस्य वा भूमिकानुसारिता । २० मेघगम्भीरघोषत्वं प्रतिनादविधायिता ॥ ६५ ॥ अतिस्निग्धमधुरत्वं क्षीरमधुघृतगुडादिवत् सुखकारित्वम्। २१ दक्षिणत्वमपनीतरागत्वं च महार्थता ।।
प्रशस्यता प्रागुक्ताऽसाधारणगुणवत्त्वात् प्राप्त शूषिता । २२
अमर्मवेधिता परमर्माप्रकाशनस्वरूपत्वम् । २३ औदार्य अव्याहतत्वं शिष्टत्वं संशयानामसंभवः ॥६६ ॥
प्रतिपाद्यस्यार्थस्याऽतुच्छत्वम्, गुम्फगुणविशेषो वा । २४ २० निराकृतान्योत्तरत्वं हृदयङ्गमतापि च ।
धर्मार्थप्रतिबद्धता धर्मार्थोपेतत्वम्। २५ कारकाद्यविपर्यासः मिथःसाकातिा प्रस्तावौचित्यं तत्त्वनिष्ठता ॥६७ ॥ कारकाणि कादीनि, तेषामविपर्यासः, आदिशब्दात् कालवचनअप्रकीर्णप्रसृतत्वमस्वाधान्यनिन्दिता । लिङ्गादिव्यत्ययानवकाशत्वम् । २६ विभ्रमादिवियुक्तता वक्तुर्मनसो आभिजात्यमतिस्निग्धमधुरत्वं प्रशंस्यता ॥६८॥
भ्रान्तता विभ्रमः, स आदिर्येषां विक्षेपादीनाम्, स विभ्रमादिर्मनसो
दोषस्तेन वियुक्तता रहितत्वम् ॥६७।२७ चित्रकृत्त्वं श्रोतुर्मनस ६० अमर्मवेधितौदार्यं धर्मार्थप्रतिबद्धता ।
उत्पादितानुपमकुतुकत्वम् । २८ अद्रुतत्वं शैघ्यरहितत्वम् । २९ कारकाद्यविपर्यासो विभ्रमादिवियुक्तता ॥६९॥ तथाऽनतिविलम्बिता विलम्बरहितत्वम् । ३० अनेकजातिचित्रकृत्त्वमद्रुतत्वं तथाऽनतिविलम्बिता । वैचित्र्यम् जातयो वर्णनाहवस्तुस्वरूपवर्णनानि, अनेकाश्च ता अनेकजातिवैचित्र्यमारोपितविशेषता ॥७०॥
जातयश्चानेकजातयः, तत्संश्रयाद् विचित्रत्वम् ।३१ आरोपितसत्त्वप्रधानता वर्णपदवाक्यविविक्तता ।
विशेषता अन्यवचोपेक्षया आहितोत्कर्षत्वम् ॥ ७० ॥ ३२
सत्त्वप्रधानता साहसोपेतत्वम्।३३ वर्णपदवाक्यविविक्तता वर्णाश्च अव्युच्छित्तिरखेदित्वं पञ्चत्रिंशच्च वाग्गुणाः ॥७१॥ पदानि च वाक्यानि च वर्णपदवाक्यानि, तेषां विविक्तता स्पष्टत्वम्।
१संस्करणं संस्कारः, स विद्यते यस्मिंस्तत्संस्कारवत. ३४ अव्युच्छित्तिः विवक्षितार्थसिद्धिं यावदव्युच्छिन्नप्रमेयत्वम्। संस्कारवतो भावः संस्कारवत्त्वम् , संस्कृतादिलक्षणान्वितत्व- ३५अखेदित्वं वक्तुः श्रोतुश्चानायासकर्तृत्वम् । पञ्चत्रिंशत्संख्याकाः मित्यर्थः। २ उदात्तस्य भावः औदात्त्यम उच्चैर्वर्तित्वम । ३ अर्हतां वाचां गुणाः वाग्गुणाः पञ्चत्रिंशद्वचनातिशयनामानि ॥७१॥ ७० उपचारपरीतता अग्राम्यत्वम् । ४ मेघगम्भीरघोषत्वं जलधर-
अथ श्रीमदर्हतामष्टादशशदोषाः न स्युरिति दर्शयति१. '-विंशतिः' इति२.४ ॥ २. 'अद्भुतत्वम्' इति मुद्रितमूले, 'अद्भुतत्वं प्रतीतम्' इति मुद्रितस्वोपज्ञवृत्तौ च ॥ ३. इतोऽग्रे 'निर्घोषत्वम्' इत्यधिकपाठः १ प्रतौ दृश्यते ॥ ४. 'ध्वनैः' इति ४ ॥ ५. 'परदर्शित' इति ४ प्रतेष्टिप्पणी ॥ ६. 'क्षीरं' इति२॥ ७. 'गुम्फा-' इति२ ॥ ८. —सिद्ध' इति २॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |