Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 404

८१६-८२०]
ऽनेनेति, 'इष्टादिभ्यश्च '५ ।२।८८ ॥ इतीनिः सोमपीतीति तकारोपधोऽयम्''[] इत्याहुः । " सोमपीथी तु सोमपः "[ अमरकोषः २ ।८ ।९ ॥ ] इत्यमरः । " सर्वदाऽयम्, दीक्षितस्तु तत्कालम्''[ अम. रामाश्रमी२ ७ १९ ॥ ] इति तट्टीका, अतः "सोमयाजी तु दीक्षित: ''[ अभिधानचिन्तामणिनाममाला ३।८१७ ॥] इत्यस्माद् भेदः । द्वे सोमपानयज्ञकर्तुः ॥
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
स्थपतिर्गीष्पतीष्टिकृत् ॥८१८ ॥
१ गीष्पतेर्बृहस्पतेरिष्टिं यज्ञं करोति गीष्पतीष्टिकृत् सन् स्थपतिः इत्युच्यते । सर्वान् वशे स्थापयतीति स्थपतिः । १० 'वशतेरति: (वहिवस्यर्तिभ्यश्चित्) ' (उणा - ५०० ) इति बाहुलकात् स्थापेरत्पतिः(स्थापेरप्यतिः ) ह्रस्वत्वं च । "बृहस्पतिसवेनेष्टं येनाऽसौ स्थपतिर्भवेत्”[हलायुधकोशः २ ।४१८ ॥ ] इति हलायुधः। एकं बृहस्पतिनामयागकर्तुः ॥ ८१८ ॥ सर्ववेदास्तु सर्वस्वदक्षिणं यज्ञमिष्टवान् ।
१ सर्वं स्वं द्रव्यं सर्वस्वं सर्वद्रव्यं दक्षिणा यत्र स सर्वस्वदक्षिणो विश्वजिन्नामा यागस्तं य इष्टवान् स सर्ववेदाः इत्युच्यत इत्यन्वयः । सर्वस्वं वित्तवान् सर्वस्वं वेदयति लम्भयति ऋत्विज इति वा । लाभार्थस्य विदेर्ण्यन्तादसुन् । सर्ववेदसौ, सर्ववेदसः इत्यादि । एकं २० सर्वस्वदक्षिणयागकर्तुः ॥
यजुर्विदध्वर्युः
१ यजुर्वेदं वेत्ति यजुर्वित् । 'विद ज्ञाने' (अ.प.से.), क्विप् । २ अध्वरं याति अध्वर्युः । ' या प्रापणे' ( अ.प.अ.), 'मृगय्वादयश्च' (उणा - ३७ ) इति कुः, अध्वरशब्दान्तलोपो निपात्यते । अध्वरेण यौतीति, अपष्ट्वादिर्वा' । द्वे 'यजुर्वेदिया' इति ख्यातस्य ॥ ऋग्वद् होता
१ ऋजं वेदं वेत्ति ऋग्विद् । सम्पदादित्वात् क्विप् । २ जुहोति होता । 'हु दानादनयो: ' (जु.प.अ.), ३० 'नमृनेष्टृत्वष्टृ होतृपोतृ [ भ्रातृजा ] मातृ-' (उणा - २५२ ) इत्यादिना साधुः । द्वे ऋग्वेदिनः ॥
३६३
उद्गाता तु सामवित् ॥८१९॥
१ उच्चैर्गायति सामानीति उद्गाता, ऋदन्तः । 'गै शब्दे' (भ्वा.प.अ.), तृच् । २ सामवेदं वेत्ति सामवित् । 'विद ज्ञाने ' ( अ.प.से.), क्विप् । यज्ञे हि यजुऋक् सामवेदविदो ब्राह्मणास्तिष्ठन्ति कटादिशाखाभेदेन । यन्माघः“सप्तभेदकरकल्पितस्वरं साम सामविदसङ्गमुज्जगौ । तत्र सूनृतगिरश्च सूरयः पुण्यमृग्यजुषमध्यगीषत ॥१॥" [ शिशुपालवधम्, सर्गः - १४, श्रो- २१] इति । [ द्वे सामवेदिनः ]
॥८१९॥
यज्ञो योगः सवः सत्त्रं स्तोमो मन्युर्मखः क्रतुः ।
10
संस्तरः सप्ततन्तुश्च वितानं बर्हिरध्वरः ॥८२० ॥
१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, ब्रह्मवर्ग:, - ४०५, पृ. ४९६ ॥ तत्र " सोमः सोमलतारसः । स पीतोऽनेन । “इष्टादिभ्यश्छ ( -श्च ? ) " (पा. ५ १२४८८ ॥ इतीनि । 'सोमपीती' ॥" इति दृश्यते ॥ २. क्षीरस्वामिसम्मतोऽयं पाठः, 'पीती' इति पदचन्द्रिकारामाश्रमीसम्मतपाठः ॥ ३. 'सर्व' इति१.४ ॥ ४. ' - यज्ञकर्तुः ' इति४ ॥ ५. द्र. कातन्त्रोणागिदगणः १ । १६ ॥ ६. 'ययु-' इति३ ॥ ७. ' - सारं ' इति‍ ॥ ८. 'सामवेदविद -' इति३ ॥ ९. 'षु-' इति१.२ ॥ १०. ' - वि - ' इति३, ४प्रतौ नास्ति ॥ ११. इतोऽग्रे ३प्रतौ 'वधि' इति दृश्यते ॥ १२. ' - पचिवधियमि-' इति४ ॥ १३. कोष्ठान्तर्गतपाठ उणादिगणे न दृश्यते ॥ १४. ' - स्त्र: ' इत्युणादिगणे ॥ १५. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'डुकृञ् करणे' इति दृश्यते ॥ १६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, ब्रह्मवर्ग:, श्रो- ४१०, पृ. ४९९-५०० ॥
१ इज्यते हविर्दीयतेऽत्रेति यज्ञः । 'यज देवपूजादौ' (भ्वा.उ. अ.), 'यजयाच- '३ । ३ ।९० ॥ इत्यादिना न । २ इज्यतेऽधीयते (इज्यते दीयते ) ऽत्रेति यागः । अधिकरणे घञ् । यजनं वा यागः । भावे घञ् । ३ सूयते सोमोऽत्र सवः । 'पूं अभिषवे' (स्वा.उ. अ.), 'ऋदोरप् '३ । ३ । ५७॥ । ४ सीदन्त्यत्र देवाः सत्त्रम् । ‘षद्लृ विशरणादौ ' (भ्वा.प.अ.), 'गुधृर्वी - पचिवर्चियर्मि (मैनितनि) सदिक्षदिभ्यस्त्रं '(उणा - ६०६ ) इति त्रन्, 'तितुत्र - ७ । २ ।९ ॥ इतीनिषेधः । ५ स्तौत्यत्र यजमानः स्तोमः । 'ष्टुञ् स्तुतौ ' ( अ. उ. अ.), 'अर्तिस्तुसुहु धृक्षिक्षुभाया[वा] पदियक्षिनीभ्यो मन् ' ( उणा - १३७) । ६ मन्यतेऽसौ मन्युः, पुंसि । ['मन ज्ञाने' (दि.आ.अ.), 'यजिमनिशुन्धि- ' ( उणा - ३०० ) इत्यादिना युच् ] । ७ मखन्ति स्वभागं गृहीतुमागच्छन्ति देवा अत्रेति मखः । 'मख गतौ ' ( भ्वा.प.से.), 'पुंसि संज्ञायाम्- '३।३।११८ ॥ इति घः । ८ करोति स्वर्गादिफलम्, क्रियते वा फलार्थिभिः क्रतुः पुंसिं । 'कृञः क्रतुः '(उणा७७) इति सूत्रेण 'डुकृञ् करणे' (त.उ.अ.) अस्माद्धातोः कतुप्रत्ययः, 'लशक्वतद्धिते ' १ । ३ ।८ ॥, 'इको यणचि '६ ११ ।७७॥ । क्रीयते सोमोऽत्रेति वा । " 'क्रीणातेर्डतुच् ' ( ) इति ६० डतुच्''["]इत्येके । क्रतुशब्दः ससोमके यागेऽन्यत्र
१६
४०
For Private Personal Use Only
५०