Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 376

७५७-७६०] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
३३५ १ दोलयति उत्क्षिपति दोला । 'दुल उत्क्षेपे'(चु.- धोरणम् । 'धोर(धोर) गतिचातुर्ये '(भ्वा.प.से.), नन्द्या- ३० उ.से.), चुरादिः, ततोऽच् । २ प्रेङ्ख्यते प्रेर्यते प्रेक्षा । 'इखि दित्वाल्ल्युः । सामान्येन सप्त 'प्रवहण' इति ख्यातस्य ॥७५९॥ गतौ'(भ्वा.प.से.), घञ्, प्रेजः संहितासाम्यात्, 'गुरोश्च हल:' ३।३।१०३॥ इत्यकारे च प्रेङ्खा । “दोला प्रेङ्खः पुमान् प्रेङ्खा दक्षिणस्थप्रवेतारौ क्षत्ता रथकुटुम्बिकः ॥७६०॥ निःश्रे[रधिरोह]णी''[] इति रत्नकोषः । आदिना खट्वावाह्यादिदोला । इयं च वलिविधायानदोला (द्विविधा, प्रेडा
१ नियच्छति नियन्त्रयत्यश्वान् नियन्ता । 'यमु दिदोला चेति) । उद्यानादिषु क्रीडार्थं रज्जुमयी, या स्थाना- नियमने '(भ्वा.प.अ.), तृच्प्रत्ययः । २ प्राजयति गमन्तरसञ्चारणाय दारुदण्डिकापटादिसमुदायारब्धा(-बद्धा) मनुष्य- यत्यश्वान् प्राजिता । प्रपूर्वाद् 'अज गतिक्षेपणयोः '(भ्वा. वाह्या च या, दोलाशब्दस्तत्र वर्तते । सामान्येन 'हीण्डोलउं ।
प.से.), अस्मात् तृच्, 'वलादेरार्धधातुके विकल्प:'(भाष्य१० पालणउं' हीण्डोलाखाटप्रभृतीनां द्वे ॥७५८॥
२४१५६ ॥) इत्युक्तेः 'अजेय॑घञापोः' २४५६॥इति वीभावो
न । ३ यच्छतीति यन्ता । तृच् । त्रयोऽपि ऋदन्ताः । वैनीतकं परम्परावाहनं शिबिकादिकम् ।
४ सवति(सुवति) प्रेर-यत्यश्वान् सूत: । षू प्रेरणे'(तु.प.से.), ४० १ विनीतानामिदं याप्ययानादि वैनीतम् । 'तस्येदम्' ।
'गत्यर्थादकर्मकाच्च-(गत्यर्थाकर्मकश्रूिषशीङ्स्थासवसजनरुह४।३।१२०॥इत्यण, स्वार्थे कनि वैनीतकम्, पुंक्ली. । वोढभिः
नि तीनो नोटभि जीर्यतिभ्यश्च)'३४७२ ॥इत्यादौ चकारस्याऽनुक्तसमुच्चयार्थपरम्परयाऽनुक्रमेण वाह्यते परम्परावाहनम् । वहेर्ण्यन्तात् कर्मणि त्वात् कतार क्तः । ५ सव्य तिष्ठात सव्यष्ठ (सव्यष्ठा) । ल्युट् । [शिबिका आदिरस्य शिबिकादिकम् । एकं परम्परा
___ 'ष्ठा गतिनिवृत्तौ'(भ्वा.प.अ.), 'सव्ये स्थश्छन्दसि'(उणावाहनस्य] ॥
२५८)इति ऋन्, ङिच्च (डिच्च), 'स्थास्थिन्स्थूणाम्'(वा
८।३।९७॥) इति वक्तव्यात् षत्वम्, सप्तम्यलुक् । सव्येष्ठरौ यानं युग्यं पत्रं वाह्यं वा वाहनधोरणे ॥७५९॥ सव्येष्ठरः इत्यादिरूपाणि भवन्ति । ६ सारयति गमयत्यश्वा
१ [यान्यनेन यानम् । 'या प्रापणे'(अ.प.अ.), निति सारथिः । 'सृ गतौ'(भ्वा.प.अ.), हेतुमण्णिजन्तात् 'करणाधिकरणयोश्च'३।३।११७॥ इति करणे ल्युट ] । २ युज्यते 'सारेरथि :'(हैमोणा-६७०)इत्यथिप्रत्ययः । "सरथस्याऽपत्यं २० उपयुज्य[ते] इदं गमनमिति युग्यम् । 'युजिर् योगे'(रु.- [सारयति वाहान् वा] सारथि:"[अम.क्षीर. २१८६० ॥] इति ५०
उ.अ.), 'युग्यं च पत्रे'३।१।१२१ ॥ इति क्यपि निपातितः । ३ स्वामी । ७ दक्षिणे तिष्ठति दक्षिणस्थः । 'सुप-'३।२४॥ पतन्त्यनेन पत्त्रम्, पुंक्ली. । 'पत्तृ पतने '(भ्वा.प.अ.), इति कः, 'आतो लोप इटि च-'६४।६४॥ इत्यालोपः । 'दाम्नीशसु(शस)युयुज-'३।२।१८२ ।। इति ष्ट्रन् । ४ वाह्यते ८ प्राजति प्रवेता । 'अज गतिक्षेपणयोः' (भ्वा.प.से.), प्रेर्यते वाह्यम् । 'ऋहलोर्ण्यत्'३।१।१२४॥ । ५ उह्यतेऽनेन ‘ण्वुल्तृचौ'३।१।१३३ ॥ इति तृच्, 'वलादावार्धधातुके वेष्यते' वह्यम् । 'वह प्रापणे'(भ्वा.उ.अ.), 'वह्यं करणम्'३।१।१०२॥ (भाष्यम्-२।४।५६॥ )इत्यजेर्वीभावः । ९ क्षदति संवृणोति इति निपात्यते । ६ वहन्ति नयन्ति देशाद् देशान्तरं प्रापयन्ति क्षत्ता । 'क्षद संवरणे'( ), 'तृ[न्] तृचौ शंसिक्षदादि-' द्रव्यमनेन वाहनम् । वहेर्णिजन्तात् करणे ल्युटि । 'वाहन- (उणा-२५०) इति तृच्, क्षदेः सौत्रात् 'नप्तृनेष्टुत्वष्ट-'(उणामाहितात्'८।४।८ ॥ इति निर्देशाद् दीर्घत्वं वा । वाहयन्ति तदिति २५२)आदिनों तृज्वा, अनिट्त्वं च । १० रथस्य कुटुम्बी वा, वहेर्ण्यन्ताल्ल्युटि वा । ७ धोरयति गतिचातुर्यं करोति वाहको रथकुटुम्बिकः । सादीत्यपि । दश सारथेः ॥७६०॥
१. 'प्रेडा च' इति युक्तः प्रतिभाति ॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-२, २८५३ ॥, पृ.९७ ॥, पदचन्द्रिका, भा-२, क्षत्रवर्गः, श्री-५०७, पृ.५९५ ॥ रामाश्रमी २८५३ ॥, पृ.३७० ॥ ३. 'होडोलो पालणो' इति३, 'हीडोलौ पालणौ' इति४॥ ४. 'पुंक्लीबे' इति३.४॥ ५. 'युज्यन्ते' इति४॥ ६. 'उपयुज्यन्ते' इति४॥ ७. 'इह' इति२ ॥ ८. 'गमने' इति३.४॥ ९. 'इति' इति ३प्रतौ नास्ति ॥ १०. 'पतत्यनेन' इति३.४॥ ११. 'शल हुल पत्लु गतौ' इति क्षीरतरङ्गिण्यादयः ॥ १२. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'तट्टीकायां' इति दृश्यते ॥ १३. 'ण्यन्तात्' इति१, अत्र 'णिजन्तात्' इत्यनुपयुक्तः प्रतिभाति ॥ १४. ४प्रतौ नास्ति ॥ १५. '-ट्' इति४॥ १६. 'यम उपरमे' इति स्वामिसायणौ, 'यमु उपरमे' इति मैत्रेयः ॥ १७. 'घुञ्' इति३.४ ॥ १८. ४प्रतौ नास्ति ॥ १९. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'सप्तम्यलुक्' इति दृश्यते ॥ २०. पाणिनीयसम्मतोणादिगणे 'सर्तेर्णिच्च'(उणा-५२९) इति सूत्रविद्यमानत्वादस्योल्लेखो विचारणीयः ॥ २१. 'गतौ क्षेपणे च' इति१॥ २२. 'चे-' इति४॥ २३. १प्रतौ नास्ति ।