Page Text
________________
२५८ अभिधानचिन्तामणिनाममाला
[मर्त्यकाण्ड:-३ १ द्यति खण्डयति दाढा । 'दोऽवखण्डने '(दि.- वैजयन्ती तु-"मध्यदन्ता राजदन्ता दंष्ट्रा तत्पार्श्वयोर्द्वयोः"[वैजप.अ.), बाहुलकाद् ढः, 'आदेच:-'६।१।४५ ॥ इत्यात्वम् । यन्तीकोषः ४।४।८९॥] इति चतुरो राजदन्तानाह ॥५८४॥ २ दशत्यनया दंष्ट्रा । 'दंश दशने'(भ्वा.प.अ.), 'दाम्नीशस्- रसजा रसना जिहा लोला (शस)-'३।२।१८२॥ इत्यादिना ष्ट्रन् । अत्र षित्त्वाद् ङीष् । प्राप्तः "अनित्यः षितां ङीष्"( )इति ज्ञापकान्न भवति,
१ रसान् मधुरादीन् जानाति रसज्ञा । 'इगुपध-' तेनाऽजादिषु कैश्चिद् दंष्ट्राशब्दः पठ्यते, स न पठनीय इति ३।१।१३५ ॥ इति कः । २ रस[य]त्यास्वादयति रसना, स्त्रीभावः । ३ जायते जम्भः । 'जनी प्रादुर्भावे'(भ्वा.आ.से.), क्लीबलिङ्गः । 'रस [आ]स्वादे'(चु.उ.से.), नन्द्यादित्वाद् बाहुलकाद् 'दृदलिभ्याम्-'(उणा-४३१) इति भन् । त्रीणि ल्युः । यद्वा रसे: सौत्राद् 'रसिरुचिरुवृप्रो(-वृजो) युच्' 'दाढ' इति ख्यातायाः ॥
(चान्द्रोणा-२६७॥)इति रसनम् । "रसनं स्वदने ध्वनौ,
जिह्वायां तु न पुंसि स्यात्''[मेदिनीकोशः, नान्तवर्गः, शो-- (८३॥
१२] इति मेदिनिः । अत एव "पित्तेन दूने रसने सिताऽपि" ४० रंदना दशना दन्ता दंशंखादनमल्लकाः। [नैषधीयचरितमहाकाव्यम्, सर्गः-३, शूी-९४]इति श्रीहर्षः।
"तालव्या अपि दन्त्याश्च"[]इत्यादौ "जिह्वायां रशना तथा" १ द्विर्जायन्ते द्विजाः । अन्येष्वपि दृश्यते'३२।१०१॥ [इत्यक्तेरियं तालव्यदन्त्यमध्या । "रसनं तु ध्वनौ स्वादे इति डः। २ (रदन्ति विलखन्ति(विलिखन्ति) रदाः)॥५८३॥ रसज्ञारास्नयोः स्त्रियाम्"[]इति रभसः । ३ लिहन्ति रसान३ रद्यते विलिख्यतेऽमीभिरिति रदनाः । 'रद विलेखने'(भ्वा.- नया जिह्वा । 'लिहे: पर्वजिहाग्रीवा'(") इति वन्प्रत्ययः, प.से.), करणे ल्युट् । ४ दश्यतेऽमीभिः दशनाः । 'दंश आदेर्जत्वं निपातनात. जहातेर्वप्रत्यये द्वित्वेत्वाकारलोपेषु व दशने'(भ्वा.प.अ.), ल्युट्, '-मिहपतदश-'३।२।१८२॥ इति जिह्वा । ४ लोलति लोला । 'लले-( ), अच । चत्वारि न्लोपिनो निर्देशादक्ङित्यपि न्लोपः ।" 'दंश दशने'(भ्वा.- जिह्वायाः । शेषश्चात्र-"जिह्वा तु रसिका रस्ना च रसमातृका प.अ.)इति निर्देशादेव न्लोपः"[ ]इति मिश्राः । ५ दाम्यन्ति रसा काकुर्ललना च''[शेषनाममाला३।१२३ ॥] ॥ कठोरद्रव्यं शमयन्ति दन्ताः । 'दमु उपशमे'(दि.प.से.),
तालु तु काकुदम् । ५० २० अतोऽन्तर्भावितण्यर्थाद् 'हसिमृग्रिण्वाऽमिदमि-'(उणा-३६६)इति
१ तलति प्रतिष्ठां प्राप्नोति तालु, क्लीबे । 'तल तन् । ६ दृश्यतेऽमीभिः दंशाः । करणे घञ् । ७ खादन्त्येभिः
प्रतिष्ठायाम्'(चु.उ.से.), बाहुलकादुणे । तरत्याहारोऽत्रेति वा खादनाः । 'खादृ भक्षणे'(भ्वा.प.से.), करणे ल्युट् । ८ मल्लन्ते ।
तालु । 'त्रो रश्च ल:'(उणा-५)इति तरतेरुण रेफस्य च ल धारयन्ति दाढ्यं मल्लाः । 'मल्ल धारणे'(भ्वा.आ.से.), अच्,
इति । ताड्यते जिह्वा वा । 'तड आघाते'(चु.उ.से.), चुरादिः, स्वार्थे कनि मल्लकाः । सामान्यतोऽष्टौ दन्तस्य । शेषश्चात्र
मित्र(मृग)य्वादित्वात् कुः, डलयोरेकत्वस्मरणात् । २ काकु"दन्ते मुखखरः खरु: दालुः"[शेषनाममाला३।१२२-१२३॥] ॥
र्जिह्वा, साऽस्मिन् नुद्यते काकुदम् । 'नुद(णुद) प्रेरणे'(तु.राजदन्तौ तु मध्यस्थावुपरिश्रेणिकौ क्वचित् ॥५८४॥ प.(उ.)*
प.(उ.)अ.), 'घबर्थे कविधानम्'(वा-३३३८॥)इति कः,
पृषोदरादित्वानो लोपः, पररूपत्वं च । यद्वा ककते जिह्वा १ दन्तानां राजानौ राजदन्तौ । 'राजदन्तादिषु परम्'
अत्रेति । 'कक लौल्ये'(भ्वा.आ.से.), 'ककेर्णिद्वा'(हैमोणा२१२३१॥ । दन्तपढ़ेरुपर्यधश्च द्वौ द्वौ मध्यभूतौ । क्वचिदिति
२४३)इत्युदः । ककुदं निश्चेष्टम्, ककुदं शिरस्तत्र भवमित्यणि ६० मतान्तरे दन्तपङ्क्तरुपरि, न त्वधस्तात् श्रेणिः पतिर्ययोरुपरि- काकुदं वा । द्वे तालुनः । "वक्त्रदलम्"[शेषनाममाला ३० श्रेणिकौ, उपरितनदन्तपङ्क्तेमध्यदन्तद्वयनामश्रेणिकावित्यर्थः । ३।१२३] शैषिकम् ॥
१. 'षित्त्वात्' इति ३॥ २. 'जायन्ते' इति २ ॥ ३. 'दाड' इति१॥ ४. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.३.४नास्ति ॥ ५. 'विलिख्यते रदनाः' इति ३॥ ६. '-खुरः' इति शेषनाममालास्वोपज्ञटीकयोः ॥ ७. 'दन्तानौ' इति ३॥ ८. 'स्त्रीक्ली' इत्येव ३॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-३४९, पृ.४३६॥, रामाश्रमी २।६।९१॥, पृ.३०२॥ १०. 'अनया रसान्' इति ४॥ ११. 'शेवयह्वजिह्वाग्रीवाप्वामीवा:'(उणा-१५२)इत्युणादिगणे ॥ १२. इतोऽग्रे ४प्रतौ 'श्चैत्य( श्वैत्य)क्रीडनयोः' इति दृश्यते, "भूसूत्रे सुधाकरः-"लुल विलोडने' इति लान्तोऽपि दृश्यते" इति माधवीयधातुवृत्तौ, भ्वादिः, धातुसं-२११, पृ.१११ ॥ १३. तुलनीयोऽमरकोषः २६११॥ १४. '-दण्' इति ३॥ १५. 'जिह्वाया' इति२॥ १६. '-रैक्य-' इति४॥ १७. '-त्यण' इति ४॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |