Page Text
________________
५७४-५७९] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
२५५ १ भानोरिदं भानवीयम् । 'वृद्धाच्छः'४।२।११४॥, ११३ ॥ इति षच् । कटस्य कपोलस्याऽक्षि कटाक्ष इति वा। ३० छस्य ईयादेशः, 'ओर्गुण:'६।४।१४६॥ । एकं दक्षिणनेत्रस्य ॥ ५ अक्ष्णो विकूणितम् अक्षिविकृणितम् । पञ्च कटाक्षस्य ॥ असौम्येऽक्षिण्यनक्षि स्यात्
स्यादुन्मीलनमुन्मेषः १ सोमदेवताकत्वेन लक्षणया सौम्यमविकृतम्, न १उन्मील्यत उन्मीलनम् । 'मील मीलने '(भ्वा.सौम्यम् असौम्यम्, सविकारमित्यर्थः, तत्र । न अक्षि अनक्षि, प.से.), भावे ल्युट् । २ उन्मेषणम् उन्मेषः । 'मिष स्पर्धानबत्र विरोधे, अनर्थवत् । अनक्षिणी, अनक्षीणि इत्यादि याम्'(तु.प.से.), तुदादिः, भावे घञ् । द्वे नेत्रोद्घाटनस्य ॥ क्लीबे । एकं सविकारनेत्रस्य ॥
निमेषस्तु निमीलनम् ॥५७८॥ ईक्षणं तु निशामनम् ॥५७६॥
. १ निमेषणं निमेषः । 'मिष स्पर्धायाम् '(तु.प.से.), निभालनं निशमनं निध्यानमवलोकनम् । तुदादिः, भावे घञ् । २ निमील्यते निमीलनम् । 'मील
निमीलने'(भ्वा.प.से.), ल्युटि । द्वे नेत्रनिमीलनस्य । 'मीच१०. दर्शनं द्योतनं निवर्णनम्
वउँ' इति भाषा ॥५७८॥ १ ईक्ष्यत ईक्षणम् । 'ईक्ष दर्शनाङ्कनयोः'(भ्वा.अक्ष्णोर्बाह्यान्तावपाङ्गौ आ.से.), करणे ल्युट् । २ निशाम्यते निशामनम् । 'शमिण आलोचने'(चु.आ.से.), चुरादिः, भावे ल्युट् ॥५७६॥ ३
१ अक्ष्णोर्नेत्रयोर्बाह्यान्तावपान्तप्रदेशौ अपकृष्टावनाद् निभाल्यते निभालनम् । 'भल विलोकने (), ल्यूट । अपाङ्गौ । यद्वाग्भट:-"नेत्रयोर्बाह्यतोऽपाङ्गौ ध्रुवोः पृच्छा४ निशाम्यते निशमनम् । 'शमोऽदर्शने '(भ्वा.प.से.)इति न्तयोरधः''[अष्टाङ्गहृदयम्, शारीरस्थानम्, अध्यायः-४, शूोमित्त्वम्, 'मितां हस्व:'६।४।९२॥ । ५ निध्यायते निध्यानम। ३१] इति । एक नेत्रप्रान्तस्य ॥ निपूर्वो 'ध्यै चिन्तायाम्'(भ्वा.प.से.), ल्युटि 'आदेच उप--
भ्रूरूा रोमपद्धतिः । देशे-'६।१।४५॥ इत्यात्वम् । ६ अवलोक्यत अवलोकनम्।
१ नेत्रयोरूधै उपरि रोमपद्धतिः रोमराजिः । भ्राम्यत 'लोक दर्शने'(भ्वा.आ.से.) । ७ दृश्यते दर्शनम् । ८ द्योत्यतै २० द्योतनम् । ९ निर्वर्ण्यते निर्वर्णनम् । 'वर्ण वर्णक्रिया
(भ्रम्यति) भ्रूः, स्त्रीलिङ्गः । 'भ्रम चलने '(भ्वा.प.से.), विस्तारगुणवचनेषु'(चु.उ.से.), सर्वत्र ल्युट् । नव विलो
'भ्रमेहू:'(उणा-२२६)इति डूः ॥ कनस्य । 'जोइq' इति भाषा ॥
सकोपभ्रूविकारे स्यात् भ्रभ्रुभ्रूभृपरा कुटिः ॥५७९॥ ५० अथाऽर्धवीक्षणम् ॥५७७॥ १-४ भ्रादिभ्यः चतुर्थ्यः परा कुटिः । भ्रवः कुटनं अपाङ्गदर्शनं कांक्षः कटाक्षोऽक्षिविकूणितम् ।
कुटिलीकरणं भ्रकुटिः । एवं भ्रुकुटिः, भ्रूकुटिः, भृकुटिः।
'अच् भ्र(भ्र)कुंशा(सा)दीनाम् (वा-६।३।६१॥)इति पक्षे १ अर्धं वीक्षणमस्य अर्धवीक्षणम् ॥५७७॥ २ अकारान्तत्वम् । 'इको हुस्वोऽङ्यो गालवस्य'६।३।६१ ।। इति
नम् अपाङ्गदशनम् । ३ इषद् विकूाणतत्वादक्ष्यत्र वा हुस्वत्वम् । चत्वारोऽपि स्त्रीलिङ्गः । भृकुटिरिति गोडकाक्षः । 'का पथ्यक्षयोः'६।३।१०४॥ इति कोः कादेशः, मताश्रयणेन । यद्गौडः "अथ भ्रकुटि(कुटिद्धृकुटिभृकुटि: 'बहवीहौ सक्थ्यक्ष्णो:-'५।४।११३॥ इति षसमासान्तः । ४ स्त्रियः""इति । चत्वारि सकोपभ्रूविकारस्य । 'त्रिवली' इति कटमसदृशमक्ष्यत्र कटाक्षः । 'बहुव्रीहौ सक्थ्यक्ष्णो:-'५।४।- भाषा ॥५७९॥
१. णकारानुबन्धो हैममते ॥ २. क्षीरतरङ्गिण्यादौ विलोकनार्थको भलधातुर्न दृश्यते ॥ ३. '-लोकते' इतिर ॥ ४. 'द्योतते' इति३॥ ५. '-' इति४॥ ६. 'मीलने' इति१, 'मील श्मील निमेषणे' इति स्वामी, 'मील स्मील क्ष्मील निमेषणे' इति मैत्रेयः, 'मील श्मील स्मील मील निमेषणे' इति सायणः ॥ ७. १.३नास्ति ॥ ८. 'मीलने' इति१, पूर्वत्र टिप्पणी द्रष्टव्या ॥ ९. '-वओ' इति१, '-वउ' इति४, '-चवो' इति३॥ १०. 'चले' इति १, 'लोचने' इति ३॥ ११. 'भ्रमेश्च डू:' इत्युणादिगणे ॥ १२. 'कुटिनी-' इति १॥ १३. 'कुंसादीनामकारो भवतीति वक्तव्यम्' इति काशिकायां वार्त्तिकस्वरूपम्: भा-५, ६३६१॥, पृ.२६०॥ १४. द्र. स्वोपज्ञटीका ३१५७९॥, पृ.१३१॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |