Page Text
________________
२२६ अभिधानचिन्तामणिनाममाला
[मर्त्यकाण्डः-३ मिश्रीभवति एकीभवति युवतिः । 'यु मिश्रणे'(अ.प.से.), ४।१।२०॥ इति ङी। वधूशब्दाद् ग्रामटीवत् टप्रत्यये 'वयस्य- ३० 'कनिन्युवृषि-(उणा-१५४)इति कनिन्, 'युनस्ति:'४।११७७॥। चरमे-'(वा-४।१।२०॥)इति डीषि(ङीपि) वा । वध्वटीत्यस्त्रीसामान्यवाची च युवतिशब्दः । "प्रमदा चेति विज्ञेया पीति व्याडिः । ३ पितृकुलस्नेहात् चिरमिटति गच्छति युवतिस्तु तथा स्मृता"[ ] इति भागुरिः। "प्राग्यौवना युवतिः" चिरिण्टी । चिरमित्युपपदे 'इट गतौ'(भ्वा.प.से.) इत्यत []इति वात्स्यायनः । 'यौतेः कति:'( )इति कतिप्रत्य- इगुपधात् के पृषोदरादित्वात् चिराकारवाशे(-नाशे) इकारस्य यान्तात् पाक्षिके ङीषि युवती च । ५ चरति चरी । 'चर विपर्यये मकारस्य परसवर्णत्वे 'वयसि प्रथमे'४।१।२०॥इति गतिभक्षणयोः (भ्वा.प.से.), अच्, गौरादिः । ७ दिशमाश्रयं ङीषि(ङीपि) चिरिण्टी । "ऊढाऽनूढा वा पितृगृहस्थिता करोति दिक्करी । यल्लक्ष्यम्-"परिणतदिक्करिकास्तटीर्बिभर्ति" प्राप्ताऽल्पयौवना चिरण्टी चरिण्टी"[]इत्येके । हलायुधस्तु
[]इति । अमरस्तु-"स्यान्मध्यमा दृष्टरजाः"[अमरकोषः "वधूटी च चिरिण्टी च द्वितीयवयसौ स्त्रियाम्'[हलायुध१० २६८ ॥] इति दृष्टरजसं स्त्रियं पार्थिक्येनाह। तथा च लक्ष्यम्- कोशः २१४८४॥] इति भिनत्ति । त्रीणि 'सोहामणी' इति "मध्यमा न विवाह्या स्यात् कुलदोषकरी हि सा"[ ] इति। ख्यातायाः ॥
४० "मध्यमः स्यात् स्वरे मध्ये मध्यदेशे च मध्यजे ।।
अथ सधर्मिणी । वाच्यवन् मध्यमा प्रोक्ता राकादृष्टरजःस्त्रियोः ॥१॥"
पत्नी सहचरी पाणिगृहीती गृहिणी गृहाः ॥५१२॥ [विश्वप्रकाशकोशः, मान्तवर्गः, श्रो-३५-३६] इति महेश्वरः । सप्त युवतेः । 'युवान स्त्री' इति भाषा ॥
दाराः क्षेत्रं वधू - जनी जाया परिग्रहः । वर्या पतिंवरा स्वयंवरा ॥५१॥ द्वितीयोढा कलत्रं च १ पतिवरणेऽनिरुद्धा वर्या । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.),
१ सह धर्मोऽस्त्यस्याः सधर्मिणी, पत्या सह यज्ञादि
धर्माचरणाधिकारात् । धर्मशीलवर्णादिनिः, 'ऋन्नेभ्यः-१४।१।५।। 'अवधपण्यवर्या गर्दापणितव्यानिरोधेषु'३।१।१०१॥इति साधुः।
इति ङीप् । सहधर्मिणी, सधर्मचारिण्यपि । २ पत्युरुद्वाहविहितवरमर्हति वा । दण्डादित्वाद् यो वा । २ पतिं वृणीते पति
यज्ञयोगात् पत्नी । 'पत्यु! यज्ञसंयोगे'४१३३ ॥ इतीकारस्य वरा । 'वृञ् वरणे'(स्वा.उ.से.), 'संज्ञायां भृतवृजि-'
नत्वम्, 'ऋन्नेभ्यः-'४।१।५॥ इति ङीप् । ३ सह धर्म चरति ३।२।४६ ॥ इत्यादिना खच्, खित्त्वान्मुम् । ३ एवं स्वयंवरा ।
सहचरी । 'चर गतौ'(भ्वा.प.से.), अच, गौरादिः । ४ ५० त्रीणि स्वेच्छाकृतपतिवरणायाः ॥५११॥
गृहीतः पाणिरस्याः पाणिगृहीती । वाऽऽहिताग्न्यादित्वात् परसुवासिनी बधूटी स्याच्चिरिण्टी
निपातः, 'बहुव्रीहेश्चान्तोदात्तात् '४।१।५२॥ इत्यत्र 'पाणिगृहीती
भार्यायाम'(वा-४।१५२॥) इति ङीष् । ५ गृहमस्त्यस्याः १ सुष्ट वसति सुवासिनी। 'वस निवासे'(भ्वा.
गृहिणी । 'अत इनिठनौ'५।२।११५॥ इतीनिः । गेहिनीत्यपि। प.अ.), ग्रहादित्वाण्णिनिः, 'ऋन्नेभ्यो ङीप्'४।१।५॥ । स्वा
६ गृहवासहेतुभूतत्वाद् गृहाः, पुंक्लीबलिङ्गः, पुंस्ययं बहुज्ञातयस्तेषु वस्तुं शीलमस्याः स्ववासिनीति द्रविडाः । "स्व
वचनान्त एव ॥५१२॥७ दारयन्ति भातृभ्यः पतिं पृथक्कारयन्ति वासिन्यां चिरिण्टी स्याद् द्वितीये वयसि स्त्रियाम्"[]इति
दाराः । 'दृ(द) विदारणे'(त्र्या.प.से.), णिजन्तः, 'दारजारौ रुद्रः । २ बध्नाति कटाक्षः बधूटी । 'बन्ध बन्धने'(त्र्या.- कर्तरि णिलक च'(वा-३।३।२०॥) इति घञ्, अयं पुंलिङ्गो प.अ.), 'बन्धे:'(हैमाणा-१५७)इति किदूटः, 'वयसि प्रथमे' बहुवचनान्तश्च । एकवचनान्तोऽपि दृश्यते, यल्लक्ष्यम्-"धर्मप्रजा१. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो-२६६, पृ.३४३ ।। २. द्र. स्वोपज्ञटीका ३५११ ॥, पृ.११६ ॥ ३. 'तूक्ता' इति विश्वप्रकाशकोशे ॥ ४. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, शो-२६७, पृ.३४४ ॥, रामाश्रमी २६९ ॥, पृ.२६५ ॥, तत्र 'द्वितीयवयसि' इति दृश्यते ॥ ५. 'ङीष्' इति ३ ॥ ६. 'इटस्येकारस्य रकारे गमने' इत्यर्थः प्रतिभाति ॥ ७. 'चिरिण्टी' इति ३॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, भो-२६७, पृ.३४३॥, तत्र "चिरिण्टी चिरण्टी' इत्येके" इति दृश्यते ॥ ९. 'पाणिगृहीत्यादीनामर्थविशेष' इति काशिका, भा-३, ४।१५२॥, पृ.३५४॥ १०. 'डोष्' इति १.२.४.॥ ११. 'पुंक्ली ' इति ३॥
२०
Jain Education Interational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |