Page Text
________________
५०४-५०८] व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
२२३ तम् । ४ मत्तेभस्य गमनमिव गमनमस्या मत्तेभगमना । विकारोऽकस्माच्च क्रोधस्मितं चमत्कारमुखविलसनं विलासः। अत्रोपमानभूतेन गमनेन स्त्रियां गमनलक्षणा क्रिया विशेषिता विपूर्व: 'लस श्रेषणक्रीडनयोः (भ्वा.प.से.), भावे घञ्। ३ ॥५०६॥५ वामे मनोज्ञेऽक्षिणी अस्या वामाक्षी । बहुव्रीहौ आभरणविलेपनादीनां कुतश्चित् प्रियापराधादीर्घ्ययाऽनादरेण त्यक्तानां सक्थ्यक्षणोः षच्, 'षिद्गौरादिभ्यश्च'४।१।४१॥ इति डीए । सखीनां प्रयत्नाद धारणं विच्छित्तिः । प्रियेण दत्तं अत्र वामत्वेनाक्ष्यङ्ग विशेषितम् । ६ शोभनं स्मितम् अदृष्ट- प्रीतिनिबन्धनं स्वल्पमपि भूषणं विच्छित्तिरित्यन्ये । विच्छेदनं दन्तहास्यमस्याः सुस्मिता । अत्र शोभनत्वेन स्मितक्रिया विच्छित्तिः, विशिष्टा छित्तिर्भङ्गिरित्यर्थः । 'छिदिर द्वैधीकरणे' विशेषिता । एवं वरारोहा, वरवर्णिनी, मत्तगामिनी, प्रतीपद- (रु.उ.अ.). 'स्त्रियां क्तिन'३।३।९४॥ । ४ विवानं विवुः र्शिनीत्येवमादयोप्यूह्याः । षट् स्वगुणोपमानमनोज्ञादिपदैर्विशे- गतिविशेषः । 'वा गतिगन्धनयो:'(अ.प.अ.), 'अपष्ट्वादयः' ३० षिताङ्गकर्मवनितायाः ॥
( )इति कुः। विवोरोक: स्थानं विब्बोकः । पृषोदरादिः। अस्याः स्वं मानलीलास्मरादयः । विपरीतं बुक्कणं भाषणं वा । 'बुक्क भाषणे'(भ्वा.प.से.), लीला विलासो विच्छित्तिर्विब्बोकः किलिकिञ्चितम्
पृषोदरादिः । अभिमतवस्तुप्राप्तावपि गर्वादनादरः सापराधस्य,
स्रक्चन्दनादिना संयमनं ताडनं च विब्वोकः । ५ इष्टजन
॥५०७॥ दर्शनहर्षवशात् शुष्करुदितहसितत्रसितक्रोधश्रमाभिलापानां सङ्कमोटायितं कुट्टमितं ललितं विहृतं तथा ।
रणं किलिकिञ्चितम् । किलेति व्याजेन किं नाम नासविभ्रमश्चेत्यलङ्काराः स्त्रीणां स्वाभाविका दश ञ्जितममतेति (-सञ्जितमत्रेति) "किलिकिञ्चितम्, पृषोदरादिः,
चतुस्तृतीयस्वरोऽयमकारान्तः । त्रितृतीयस्वरोऽपि किलकिञ्चित॥५०८॥
मिति । "क्रोधाश्रुहर्षभीत्यादेः सङ्करः किलिकिञ्चितम्, पृषोअस्याः स्त्रियाः मानश्चाभिमानः, लीला शृङ्गारचेष्टा- दरादिः"[ ] इति श्रीशेषरामाचार्याः ॥५०७॥६ "मोटायितं ४० विशेषः, स्मरश्च काम इति द्वन्द्वे मानलीलास्मराः, ते आदिर्येषां प्रियं स्मृत्वा साङ्गभङ्गविज़म्भणम"["] 'मट प्रमर्दने' ते मानलीलास्मरादयः, आदेर्मनोविलासादयः, स्वं धनमुच्यत (भ्वा.प.से.), भौवादिक: 'मट आक्षेपमर्दनयो: '(त.प.इत्यन्वयः । १ अलब्धप्रियसमागया स्वचित्तविनोदार्थ प्रियस्य से.), तौदादिकः, 'पुट मुट सञ्चूर्णने (चु.उ.से.), चुरादिः, या वेशगतिदृष्टिहसितभणित्यादेरनुक्ति :(-रनुकृतिः) क्रियते, सा. एषां भावे घजि मोटः । मोट इवाचरति मोटायते । मोटायत लीला । लीयते लीला । 'लीङ् श्रूषणे'(दि.आ.अ.), पृषो- इति मोटायितम, एकटकारवानयम, विटकारस्त्वपपाठः । दरादिः । २ प्रियसमीपगमने यः स्थानासनगमनविलोकितेषु प्रियकथासुसङ्के भंङजम्भणं कर्णकण्ड्यनं च मोटायितमित्यन्ये ।
१. "स्त्रिया' इति १.३॥ २. '-रनुक्रियते' इति१, '-रनुच्छितिः क्रियते' इति४॥ ३. "अङ्गैर्वेषैरलङ्कारैः प्रेमभिर्वचनैरपि । प्रीतिप्रयोजितैर्लीला प्रियस्यानकृतिं विदुः ॥" इति साहित्यदर्पण:३१४२॥, "प्रियवाग्भिरलङ्कारैर्मधुरैः प्रीतियोजितैः । प्रियस्यानुकृतिः स्त्रीणां लीला स्यात् तु यथोच्यते॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७।३२॥, पृ.१६०॥ ४. 'वमन्कोर-' इति १.२.४॥ ५. "यानस्थानासानादीनां मुखनेत्रादिकर्मणाम् । विशेषस्तु विलासः स्यादिष्टसंदर्शनादिना ॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४३ ॥, "स्थानासनगमनानां नेत्रभ्रूकर्मणां चैव । उत्पद्यते विशेषे योऽक्लिष्टः स तु विलासः स्यात् ॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७॥३१॥, पृ.१५९॥ ६. "स्तोकाऽप्याकल्परचना विच्छित्तिः कान्तिपोषकृत् ॥" इति साहित्यदर्पण:३१४४ ।।, "माल्याच्छादनभूषणविलेपनानामनादरन्यासः । स्वल्पोऽपि परां शोभां जनयति यः सा तु विच्छित्तिः ॥ मुक्तारत्नादिकमुत्सृत्य बिसकिसलयाद्यनुरागो विच्छित्तिरिति केचित्" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७३२॥, पृ.१६०॥ ७. "बिब्बोकस्त्वतिगर्वेण वस्तुनीष्टेऽप्यनादरः" इति साहित्यदर्पणः, ३१४५ ॥, "इष्टानां भावानां प्राप्तावभिमानगर्वसम्भूतः । स्त्रीणामनादरकृतो बिब्बोको नाम स ज्ञेयः" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७॥३१॥, पृ.१५९ ॥ ८. '-दिर्वा' इति १॥ ९. "स्मितशुष्करुदितहसितत्रासक्रोधश्रमादीनाम् । साङ्कय किलकिञ्चितमभीष्टतमसङ्गमादिजाद्धर्षात् ॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४६॥, "स्मितह-सितरुदितभयरोषदुःखगर्वश्रमाभिलाषाणाम् । सङ्करकरणं हर्षादसकृत् किलिकिञ्चितं ज्ञेयम् ॥" इति टीकासर्वस्वे, भा-१, १७३२॥, पृ.१६०॥ १०. 'कं' इति३॥ ११. 'किल-' इति३॥ १२. 'किलि-' इति ३॥ १३. ३.४नास्ति ॥ १४. द्र. रामाश्रमी २७३२॥, पृ.१०७॥ १५. मैत्रेयसम्मतोऽयं धातुः, धातुप्रदीपः, भ्वादिः, धातुसं-२११, पृ.२६ ॥, 'मुडि प्रमर्दने' इत्यत्र स्वाम्याह "मुट इति दुर्गः" इति, क्षीरतरङ्गिणी, भ्वादिः, धातुसं-२२१, पृ.५७॥ १६. 'मुट सञ्चूर्णने' इति मैत्रेयसायणौ ॥ १७. "तद्भावभाविते चित्ते वल्लभस्य कथाऽऽदिषु । मोट्टायितमिति प्राहुः कर्णकण्डूयनादिकम्॥" इति साहित्यदर्पण:३।१४७॥, "इष्टजनस्य कथायां लीलाहेलादिदर्शने वापि । तद्भावभावनाकृतमुक्तं मोट्टायितं नाम ॥" इति टोकासर्वस्वे, भा-१, १७३२॥, पृ१६०॥ १८. 'भृङ्ग-' इति ३॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |