Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 263

१०
अभिधानचिन्तामणिनाममाला
[ मर्त्यकाण्डः-३ द्वयोरुकारयोरैक्यम् । रूपलावण्यादिसम्पन्ना सुन्दरी, गौरादिः । सुन्दति वा । सुन्दः शोभार्थो हिंसार्थश्च ततोऽरन् । सुष्ठु आद्रियते वेति पृषोदरादिर्वा । ६ या गीतकलाभी रमते रमयति वा रामा । 'रमु क्रीडायाम्' (भ्वा.आ.अ.), ज्वलादित्वाणः । ७ या चातुर्यगुणोपेता रमणं कान्तं रमयति रमणी । नन्द्यादित्वाल्ल्युः, गौरादिः । ८ ललति विलसति ललना । 'लड विलासे' (भ्वा.प.से.), 'लल वाञ्छायाम् ' (भ्वा.प.से.) वा, डलयोरैक्यस्मरणाद् नन्द्यादित्वाल्ल्युः । 'लल ईप्सायाम्' (चु.आ.से.), ण्यन्ताद्युचि वा ललना । प्रशस्तेप्सा
अथ स्त्रीविशेषानाह
विशेषास्तु कांन्ता भीरुर्नितम्बिनी ॥ ५०४ ॥ तद्योगाद् 'अर्शआदिभ्योऽच् ५ । २ । १२७ ॥ व । ९ प्रशस्तलक्षणानि अङ्गान्यस्या अङ्गना । 'अङ्गात् कल्याणे ' (गणसू५।२।१०० ॥ ) इति पामादौ पाठान्न:, टाप् । नव स्त्रीणां विशेषनामानि ॥
२२२
रपीति वर्णदेशना''[']इति सुभूतिः । 'जुष परितर्कणें '(चु.उ.से.) । जुषति (जुषते) प्रीणाति वा । 'जुष प्रीतौ (तु.आ.से.), तुदादिः, ततोऽच्, टाप् । १२ योषति गच्छति पुरुषं योषित् । 'युष भजने' सौत्रः, '[हृ] सृरुहियुषिभ्यः इत्' (उणा-९७)इति इत् । “योषिताऽपि "[ शब्दभेदप्रकाशः, श्रो३४]इति शब्दप्रभेदः । तत्राजादिपाठाद् भागुरिमते टाप् । " स्त्री वधूर्योषिता वामा (रामा) '[त्रिकाण्डशेष : २ ६ ॥ १ ॥ ] इति त्रिकाण्डशेषः । सामान्येन द्वादश स्त्रियाः ॥
प्रमदी सुन्दरी रामा रमणी ललनाऽङ्गना ।
१ काम्यते कान्ता । कमु कान्तौ (भ्वा.आ.से.), 'कमेर्णिङ् '३।१।१० ॥, ' मतिबुद्धि - ३ ।२।१८८ ॥ इति वर्तमाने क्तः, 'अनुनासिकस्य क्विझलो :- '६ ४।१५ ॥ इति दीर्घः, टाप् । यद्वा कान्तिः सर्वाङ्गसौन्दर्यमस्त्यस्याः कान्ता । 'अर्शआदिभ्योऽच्'५।२।१२७॥, टाप् । २ बिभेत्येवंशीला भीरुः । 'ञिभी भये (जु.प.अ.), 'भियः क्रुक्लुकनौ' '३ ।२ ।१७४ ॥ । " भीरुः स्यात् कातरे नार्याम्"[] इत्यजयः । " भीरुरार्ये (भीरुरार्ते) जने स्त्रियाम्" [ ] इति रभसः । भीरुशब्दस्य सुरा२० सुरकिन्नरादिस्त्रीष्वपि वृत्तिरिति 'ऊङुत : ४ ११ १६६ ॥ इति मनुष्यजातिविहित ऊङ् नास्ति, भीरुशब्दस्ताच्छिलिक:, " [संज्ञाप्रकाराश्च ताच्छीलिका: ]" इति भाष्योक्तेः । मनुष्यजातिविवक्षया ऊङि भीरूरित्यपि स्त्रियां भवतीति, 'ऊङुतः’४।१।– ६६ ॥ इत्यत्र " भीरु (भीरू) " [ भाषावृत्ति : ४ । १ । ६६ ॥ ] इति भाषावृत्तावुदाहृतम् । कुतस्त्वं भीरु यत्तेभ्य इत्युपपद्यते, भीरु इति सम्बुद्धावुपपद्यते । " भीरुरित्यत्र मनुष्यजातिविवक्षा वा, विवक्षा च (मनुष्यजातेर्विवक्षाऽविक्षा च) लक्ष्यानुसारात् " [“]इति काव्यादर्शे वामनः । ३ पृथुत्वात् प्रशस्तनितम्बयुक्ता नितम्बिनी । 'अत इनिठनौ ५ ।२ । ११५ ॥, ' ऋनेभ्यो ङीष् ३० (ङीप् )४।११५॥ ॥ ५०४ ॥ ४ रूपसौभाग्यजनितः प्रकृष्टो मदो
गर्वोऽस्याः प्रमदा । 'अर्शआदिभ्योऽच् '५ । २ । १२७ । । ५ सुष्ठु उनत्ति आर्द्रयति जनमन इति सुन्दरी । सुपूर्व उन्दी क्लेदने' (रु.प.से.), वासरवद् बाहुलकादरन्, शकन्ध्वादित्वाद्
स्वगुणेनोपमानेन मनोज्ञादिपदेन च ॥ ५०५ ॥ विशेषिताङ्गकर्मा स्त्री यथा तरललोचना । अलसेक्षणा मृगाक्षी मत्तेभगमनाऽपि च ॥ ५०६ ॥ माक्षी सुस्मिता
१. प्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो- २६०, पृ. ३३४ ॥ २. 'तर्कणे' इति१ ॥ ३. 'जुषी प्रीतिसेवनयो:' इति क्षीतरङ्गिण्यादौ ॥ ४. शब्दभेदप्रकाशे
" योषा स्यात् योषिता सह" इति दृश्यते ॥ ५. 'लुकञौ' इति४ ॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः, श्रो- २६१, पृ. ३३५ ॥ रामाश्रमी २६ ॥३॥ पृ. २६२ ॥ ७. 'लक्षानु-' इति १.२.४ ॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, मनुष्यवर्गः श्रो- २६१, पृ. ३३६ ॥ ९. 'वसति' इति ॥ १०. 'ईच्छा-' इति२ ॥ ११. १ प्रतौ नास्ति ॥ १२. 'पामादिपाठा-' इति४ ॥ १३. श्वासौ गुणस्तेन' इति ॥ १४. ३प्रतौ नास्ति ॥ १५. १प्रतौ नास्ति ॥
४०
१ अङ्गस्य कर्मणो वेत्त्यर्थाद् ज्ञायते स्वः स्वकीयश्चासौ गुणश्च स्वगुणस्तेन स्वगुणेन, तद्वाचिना शब्देनेत्यर्थः । अत्र स्वशब्दोपादानात् तरलत्वादीनां गुणानामसाधारणतामाह, तेन मनोज्ञत्वादीनां गुणत्वेऽपि साधारणत्वान्मनोज्ञादिपदेन चेति पृथग् निर्देशः । उपमीयतेऽनेन उपमानं मृगलोचनादिः करणे ल्युट् । मनोज्ञ आदिर्यस्य तन्मनोज्ञादि, तच्च तत्पदं च मनोज्ञादिपदम् तेन ॥५०५ ॥ एभिस्त्रिभिर्विशेषितमङ्गमवयवो लोचनादिः कर्म च क्रिया गमनादिर्यस्याः सा तथा स्त्री । यथाशब्दः स्वगुणादिक्रमेणाङ्गकर्मोदाहरणोपन्यासार्थः । तरले लोचने यस्याः सा तरललोचना । अत्र तरलत्वं लोचन- ६० स्याऽसाधारणः स्वकीयो गुणः । २ अलसमीक्षणमालोकनमस्या अलसेक्षणा । अत्र ईक्षणलक्षणायाः क्रियाया अलसत्वमसाधारणः स्वगुणः । ३ मृगस्याक्षिणीव अक्षिणी अस्या मृगाक्षी । उष्ट्रमुखादित्वादुपमानवाच्यक्षिशब्दस्य बहुव्रीह लोपः । अत्र मृगाक्षिलक्षणेनोपमानेनाऽक्षिलक्षणमङ्गं विशेषि
For Private Personal Use Only
५०