Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 212

१०
३८३-३८८ ]
२ ।१ । ४० ॥ इति समासः । "शौण्डो मत्तेऽपिं विख्यातः " [मेदिनीकोशः, शब्दवर्ग:, डान्तवर्ग:, श्रो- २६ ] इति मेदिनिः । "शुण्डा मद्यपानस्थानम्, तत्र भवः शौण्डः, इहोपचारात् समर्थ उच्यते''[अम. क्षीरस्वामिटीका ३ | १ १६ ॥ ] इति स्वामीं । ३ बहू धनानि प्रददाति बहुप्रदः । 'प्रे दाज्ञः कर्मणि '३ | २ |६ ॥ इति कः, तत्र । त्रीणि बहुप्रदस्य ॥ ३८५ ॥ दानमुत्सर्जनं त्यागः प्रदेशनविसर्जने ।
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता
विहयितं वितरणं स्पर्शनं प्रतिपादनम् ॥३८६॥ विश्राणनं निर्वपैणमपैवर्जनमंहतिः ।
१ दीयते दानम् । ल्युट् । २ उत्सृज्यते उत्सर्जनम् । 'सृज विसर्गे ' ( तु.प.अ.), ल्युट् । ३ त्यजनं त्यागः । ' त्यज हानौ'(भ्वा.प.अ.),भावे घञ्, 'चजो: कु घिण्ण्यतोः '७।३।५२ ॥ इति कुत्वम्, 'अत उपधायाः ७ । २ । ११६ ॥ ४ प्रदिश्यते प्रदेशनम् । 'दिश अतिसर्जने ' ( तु.प.अ.), ल्युट् । प्रादेशनमपि । ५ विसृज्यते विसर्जनम् । 'सृज विसर्गे ' ( तु.प.अ.), ल्युट् । ६ 'हि गतौ वृद्धौ च ' (स्वा.प.अ.) अतो णिजन्तात् क्त: [ विहायितम् ] । ७ वितीर्यते वितरणम् । विपूर्वः 'तू प्लनवतरणयोः ' (भ्वा.प.से.), ल्युट् । ८ स्पृश्यते स्पर्शनम् । 'स्पृश संस्पर्शने ' (तु.प.अ.), ल्युट्, उपधाया लघोर्गुणः । दानं हि उपचारात् २० पुच्छादौ गवादिकं स्पृष्ट्वा दीयते । ९ प्रतिपाद्यते प्रतिपादनम् । 'पद गतौ' (दि.आ.अ.) णिजन्तः, ल्युट् ॥३८६॥ १० विश्राण्यते विश्राणनम् । 'श्रण दाने ' (चु.उ. अ.), अस्माण्णिजन्ताद् ल्युट् । ११ निरुप्यते निर्वपणम्। 'टुवप् (डुवप्) बीजतन्तुसन्ताने' (भ्वा.उ.अ.), ल्युट् । निर्वापणमपि । १२ अपवृज्यते अपवर्जनम् | ल्युट् । १३ हन्यते दौर्गत्यमनया अंहतिः, स्त्रीलिङ्गः । 'हन् (हन) हिंसागत्योः ' ( अ.प.अ.), 'हन्तेरंह च' (उणा - ५०२, हैमोणा-६५४)इत्यतिः । स्वतः उपसर्गवशाच्च हन्तिर्दानार्थः । " 'अहि गतौ ' (भ्वा.आ.से.), अनेकार्थत्वाद् धातूनां दानार्थत्वादस्मात् क्तिन्, 'तितुत्रथ - ७।२ ।९ ॥ इत्यत्र 'अग्रहादीनामिति ३० वक्तव्यम् ' ( ) इतीटि अंहितिः, मध्येऽकारवती "[]इति तु कलिङ्ग: । त्रयोदश दानस्य ॥ अर्थव्ययज्ञः सुकलः
१७१
१ अर्थव्ययं जानाति अर्थव्ययज्ञः दाता भोक्ता च । 'ज्ञा अवबोधने' (क्र्या. प. अ.), 'इगुपध- '३।१ । १३४ ॥ इति कः । शोभना कलाऽस्य सुकलः, विख्यातत्वात् । सु अतिशयेन कल्पते शब्दयते गण्यते वा । 'कल शब्दसङ्ख्यानयो: ' (भ्वा.आ.से.), घञ् । यदमरः-"सुकलो दातृभोक्तरि "[अमरकोषः ३ । १ ।८ ॥ ] ॥ एकं दातृभोक्तुः ॥
याचकस्तु वनीपकः ॥३८७॥ मार्गणोऽर्थी याचनकस्तर्कुकः
१ याचते याचकः । 'टुयाच् याच्ञायाम्' (भ्वा.उ.से.), ण्वुल् । २ 'वनु याचने' (त.आ.से.), 'इन् सर्वधातुभ्यः '(उणा५५७)इतीन्, वनि:, ‘कृदिकारात्- ' (गणसू-४।१ १४५ ॥ ) इति ङीषि वनी, तां पाति वनिप:, ततः संज्ञायां कन् वनीपकः, पवर्गाद्यमध्यः। 'वनीयक' इत्यन्तस्थाद्यमध्योऽपि । "वनु याचने' (त. आ.से.), वनति याचते वनिः, 'इन् सर्वधातुभ्यः' (उणा५५७), वनिं याचनामिच्छतीति क्यर्चि ण्वुल् "[ ] इति मिश्रोज्ज्वलदत्तावप्यन्तस्थाद्यमध्यमेवाहतुः ॥३८७ ॥ ३ मार्गति अन्विष्यति दातारमर्थं वा मार्गणः । 'मार्ग अन्वेषणे' (चु.उ.से.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः । ४ असन्निहितोऽर्थोऽस्त्यस्य अर्थी । 'अर्थाच्चाऽसन्निहिते' (वा - ५ ।२।१३५ ॥ इतीनिः । अर्थयत इति वा। ‘अर्थ वाञ्छायाम्’(चु.आ.से.), ग्रह्यादित्वाद् 'नन्दिग्रहि-' ३।१।१३४॥ इत्यादिना णिनिर्वा । ५ याचते याचन:, नन्द्यादित्वाद् ल्युः, ततः स्वार्थे कनि याचनकः । ६ चतते याचते तर्कुकः।‘चते यचने' (भ्वा.उ.से.), पृषोदरादित्वात् साधुः । षड् याचकस्यें ॥
५०
१. 'च' इति मेदिन्याम्॥ २. स्वामिकृतामरकोशटीकायां तु "दाने शौण्डः शक्त उपचारात् शुण्डा हि पानमदस्थानं तत्र भवः शौण्डः" इति दृश्यते, ३।१।६॥, पृ.२३७॥ ३. अष्टाध्याय्यां 'प्रे दाज्ञः' इत्येव दृश्यते ॥ ४. काशकृत्स्नमतेऽयम् (द्र. क्षीरतरङ्गिणी, पृ. १६७), स्वामिसायणौ 'बीजसन्ताने' इत्येव पठतः ॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-२, ब्रह्मवर्ग:, श्रो-४२६, पृ. ५१५ ॥ ६. 'क्यनि' इति३ ॥ ७. 'उपयाच्ञायाम्' इति क्षीरतरङ्गिण्यादौ ॥ ८. 'ग्राह्या-' इति ३.४ ॥ ९. क्षीरतरङ्गिण्यादौ ङकारानुबन्धो नास्ति ॥ १०. 'याचनकस्य' इति३ ॥ ११. 'इष' इति मा. धातुवृत्तिः ॥ १२. 'इषेरनिच्छार्थस्य' इति वार्तिकस्वरूपं दृश्यते ॥
अर्था । अर्दना प्रणयो यांच्या याचनाऽध्येषणा सनिः । ३८८ । १ अर्थनम् अर्थना । 'अर्थ [ उप] याच्ञायाम् ' ( चु.आ.से.), भावे ल्युट् । २ एषणम् एषणा । 'इषु इच्छायाम्' ६० (तु.प.से.), 'इषोऽनिच्छार्थात् ' (वा - ३ | ३ |१०७ ॥ ) इति युच् । ३ अर्दनम् अर्दना । 'अर्द गतौ याचने च' (भ्वा.प.से.), भावे ल्युट् । ४ प्रणयनं प्रणयः । प्रपूर्वः 'णीञ् प्रापणे' (भ्वा.उ. अ.), 'एरच् '३।३ १५६ ॥ इत्यच् । ५ याचनं याच्ञा । 'टुयाच् याञ्चायाम्' (भ्वा.उ.से.), 'यजयाचयतविच्छ- '३ । ३ ।९० ॥ इति नङ्, 'स्तोः
४०
For Private Personal Use Only