Page Text
________________
२६२-२६७]
प्रत्ययमत्रेति ऋतम् । 'ऋ गतौ ' ( जु.प.अ.), वर्तमाने क्तः । ५ तथाशब्दोऽयमृतपर्यायः, तत्र साधु तथ्यम् । 'तत्र साधु[ : ] ' ४।४९८ ॥ इति सूत्रेण यत् । ६ यथावत् तथाऽत्र यथातथम् । ॥२६४॥ ७ यथावत् स्थितमत्र यथास्थितम् । ८ सच्च तद्भूतं च सद्भूतम्, तत्र । अष्ट सत्यवचसः ॥
अली तु वितथानृते ! १ अलति' वारयति सद्वैतिमिति अलीकम् । 'अलं' (-ल)(-लाँ) (-लञ्) भूषणपर्याप्तिवारणेषु' (अ.प.से.), 'अलीकादयश्च'(उणा-४६५)इति ईक् (कीकन्) प्रत्यये साधुः, तत्र । २ १० विगतं तथा सत्यमत्रेति वितथम् । ३ न ऋतम् अनृतम् । यौगिकत्वाद् न सत्यम् असत्यम्, सत्येतरद् इत्यादि । मृषा मिथ्या च अव्ययेषु [ अभि- श्रो- ६ । १५३४ ॥ त्रीणि असत्यवचसः ॥ अथ क्लिष्टं सङ्कुलं च परस्परपराहतम् ॥२६५॥ १ क्लिश्यते क्लिष्टम् । 'क्लिश उपतापे' (दि.आ.से.), 'क्लिशू' विबाधने' (क्र्या. प. वे.) वा, वर्तमाने क्तः, 'यस्य विभाषा '७।२।१५॥ इतीडभावः । २ सङ्कोलति सङ्कुलम् । 'कुल संस्त्याने '(भ्वा.प.से.), 'इगुपधज्ञा '३ । १ । १३५ ॥ इति कः । 'फलिसङ्कुलतालगुहम्' [ ] इत्यादिभट्टिभाषासमावेशः । परस्परपराहतम् अन्योऽन्यविरुद्धवचनम् । यथा
44
'अन्धो मणिमुपाविध्यत् तमनङ्गुलिरावयत् । तमग्रीवः प्रत्यमुञ्चत् तमजिह्वोऽभ्यपूजयत् ॥१॥" ['] । द्वे ‘अणमिलतुं वचन' इति भाषायाः ॥ २६५ ॥ सान्त्वं सुमधुरम्
२०
44
१२३
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता 'ग्रामाद्यखञौ शेषे ं ४ । २ । ९४ ॥ इति यः । २ न श्रियं लाति अश्लीलम् । 'ला दाने ' ( अ.प.अ.), 'आतोऽनुपसर्गे कः' ३० ३ ।२ ॥ ३ ॥ कपिलिकादित्वाल्लत्वम् । न श्रीरस्यास्तीति वा सिध्मादित्वाल्लः, ‘कपिलिकादीनामुपसंख्यानम्' (वा-८ ।२।१८ ॥ इति श्रीशब्दस्य रस्य लत्वम्, तत्तु अव्रीडाजुगुप्साऽमङ्गलव्यञ्जकत्वेन त्रेधा । अलङ्कारशास्त्रकृतां तु ग्राम्यमश्रीलं च पृथगेव । द्वे ग्राम्यवचनस्य । 'गमारवचन' इति भाषा ॥ लिष्टमस्फुटम् ।
१ म्लेच्छति स्म लिष्टम् । 'म्लेच्छ अव्यक्ते शब्दे ' (भ्वा.प.से.), 'निष्ठा' ३ । २ । १०२ ॥ इति क्तः, 'क्षुब्धस्वान्तध्वान्तलग्नम्लिष्टविरिब्ध - ७ । २ । १८ ॥ इत्यादिना साधुत्वम् । न स्फुटमस्फुटम्, अप्रकटवर्णमित्यर्थः । एकमप्रकटाक्षरवचनस्य ॥ लुप्तवर्णपदं ग्रस्तम्
४०
१ सान्त्वयति सान्त्वम् । 'सान्त्व सामप्रयोगे ' (चु.प.से.), चुरादि: परस्मैपदी, पचाद्यच् । सुष्ठु मधुरम्, सुतरामतिशयेन वा मधुरं सुमधुरम् । एकमत्यन्तमधुरवचसः॥
ग्राम्यमशीलम्
१ लुप्ता वर्णाः पदानि च यत्र तद् लुप्तवर्णपदम् । अशक्त्या लुप्तवर्णपदं यद्वचोऽसम्पूर्णमिति यावत्, तद् ग्रस्तम् । "लुप्तोच्चारितः वर्णः पदं वा यत्र तद्वाक्यं ग्रस्तम्" [ ]इति तु कौमुदी । ग्रस्यते स्म ग्रस्तम् । 'ग्रसु अदने ' (भ्वा.आ.से.), 'निष्ठा'३ ।२ । १०२ ॥ इति क्तः । अयमत्राशयः अनुच्चारिताक्षर - पदवचननामैकं ग्रस्तम्, कीदृग् ग्रस्तम् ? लुप्ता उच्चरत एव लोप प्राप्ता वर्णा अक्षराणि पदानि चात्र लुप्तवर्णपदम्, असम्पूर्णोच्चारितमित्यर्थः ॥
Jain Education International
अवाच्यं स्यादनक्षरम् ॥ २६६ ॥ ५०
१ न वाच्यम् अवाच्यम् । 'वच परिभाषणे' (अ.प.अ.), 'ऋहलोर्ण्यत् '३ । १ । १२४ ॥ इति ण्यत्, 'वचोऽशब्दसंज्ञायाम् ' ७।३।६७ ॥ इति न कुत्वम् । २ निन्दितान्यक्षराणि यत्र, तद् अनक्षरम् । निपातानामनेकार्थत्वाद् नञोऽत्र निन्दार्थता । द्वे अवाच्यवचनस्य ॥ २६६ ॥
१ ग्रसति बुद्ध्यादिगुणानिति ग्रामः, तत्र भवं ग्राम्यम् । अम्बूकृतं सथूत्कारम्
..
१. 'अलयति' इति३ ॥ २. द्रतमि-' इति ॥ ३. 'अल' इति सायणादयः । क्षीरस्वामिमते तु आदित्वे 'आदितश्च' (७।२११६ ॥ इतीनिषेधे 'अल्तः' । सायणादिमते 'अलितः' इति भेदः । काशकृत्स्नस्तु 'अलब् ' (१।६८९, पृष्ठ. ११४) इति पठति । तेन अलति अलते इत्युभयं भवति । लकारोत्तरवर्तिन उदात्ताकारस्येत्वात् इट् अलितः । एवमेव कातन्त्रधातुपाठेऽपि पठ्यते' इति क्षीरतरङ्गिणीटिप्पणी-७, पृ. ८१ ॥ ४. 'क्लिश्यति' इति ॥ ५. ‘क्लिशु' इति१.४॥ ६. " कपिसङ्कलभीमगुहम् इत्यादिभट्टिभाषासमावेशः " इति टीकासर्वस्वे भा-१, ११६।१९ ॥, पृ. १२८ ॥ ७. ' - रासदत्' इति स्वोपज्ञटीकायाम्, २१२६५ ॥ पृ.६४ ॥ ८. 'अस्तवत्' इति १टिप्पणी ॥ ९ द्र. स्वोपज्ञटीका २।२६५ ॥ पृ. ६४॥, अमरक्षीरस्वामिटीका ११५ ।१९ ॥, पृ.४६ ॥ १०. अष्टाध्याय्यां नास्ति ॥ ११. तुलनीयोऽमरकोषः ११६ ॥ २० ॥ १२. 'लोपप्राप्ता' इति४ ॥
For Private Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |