Page Text
________________
२१६-२१९] व्युत्पत्तिरत्नाकरकालता
९९ अब्धौ शयनमस्य अब्धिशयनः । ११ इन्द्रमुपगतोऽनुजत्वाद् गिति मूर्धन्यमध्य एव । "विष्वक् विश्वक् स्मृतं विज्ञैर्विषुवं उपेन्द्रः। उपगत इन्द्रोऽस्येति वा । 'कुगतिप्रादयः'२।२।१८॥ विशुवं तथा"[ ]इति द्विरूपकोषात् तालव्या मूर्धन्याश्चैते शब्दाः। इति समासः । "इन्द्रलोकादप्युपरि वर्तमानत्वादुपेन्द्रः"[ ] इति "शटी च परिवेषः। विश्वक्सेनोऽभ्रेषः प्रतिष्कसः कौशषतु कलिङ्गः । यथा हरिवंशे
विषदा चें"[]इत्यूष्मविवेकाच्च कदाचित् तालव्यमध्योऽपि । "ममोपरि यथेन्द्रस्त्वं स्थापितो गोभिरीश्वरः । "विश्वक् सर्वव्यापिनी सेनास्य"[ ]इति सुभूतिः । १५ नरा
उपेन्द्र इति कृष्ण ! त्वां गास्यन्ति दिवि देवताः ॥३॥" आपो भूतानि वा, तान्ययते नरायणः । 'अय गतौ'(भ्वा.[]इति । १२ न जायत इति अजः। 'जनी प्रादुर्भावे' आ.से.), नन्द्यादित्वाद् ल्युः । यदुक्तम्-"आपो नरा इति ३० (दि.आ.से.), 'अन्येष्वपि दृश्यते'३।२।१०१॥ इति डः । १३ प्रोक्ताः "[ ], [तथा "नरा जातानि भूतानि"[ ]इति]। १६
इन्द्रस्यानुजः इन्द्रानुजः । इन्द्रमातुरदितेर्गर्भे बलिनिग्रहार्थ वामन- जले शेते जलशयः, पः जलेशयोऽपि । १७ "नराणां १० रूपेणोत्पन्नत्वात् । यन्माघः
समूहो नारम्। 'तस्य समूहः'४।२।३७॥ इत्यण् । तदेवायनं "दीप्तिनिर्जितविरोचनादयं द्यां विरोचनसुतदभीप्सतः ।
स्थानमस्येति नारायणः"["]इति निरुक्तिकारः। "क्वचिन्म
न्वन्तरेऽस्य ऋषेरपत्यत्वमुगपत इति नरस्यापत्यमिति 'नडादिभ्यः आत्मभूरवरजाखिलप्रजः स्वर्पतेरवरजत्वमाययौ ॥४॥"
फक्'४१९९॥ इति फकि नारायणः"["] इति तु वैयाकरणाः। [शिशुपालवधम्, सर्ग:-१४, शूो-७४] इति । यौगिकत्वाद् वासवावरजादयः । १४ "विष्वग्नानार्थप्रथने स्यात्"[ ]इति
"आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः । वोपालितः । न्यासेऽपि लोमादिसूत्रे विषुशब्दो नानार्थो निपातो
तो यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः ॥५॥" मर्धन्यान्तो दर्शितः, पामादित्वाद नप्रत्यये विषण इति णत्व- [मनुस्मृतिः, अध्या-१, शो-१०] इति मन्वादयः । "नरादात्मनो दर्शनात् । विष्वगञ्चतीति ('ऋत्विक्'३।२५९॥ इति) क्विनि, जातान्याकाशादीनि नाराणि कार्याण्ययं कारणात्मा एति व्याप्नोति ४० कुत्वे, ['उगितश्च' ४।१६॥ इति ङीपि] विषुची नाना अञ्चती नारायण : । सेनाऽस्येति विष्वक्सेनः । "(विषु सर्वतोऽर्थेऽव्ययम) विषु
"नराज्जातानि तत्त्वानि नाराणीति ततो विदुः। २० सर्वतोऽञ्चती सेनाऽस्य"[ ]इति तु पञ्जिकादयः । "पूर्वपदात्
तान्येवायतनं तस्य तेन नारायणः स्मृतः॥६॥" संज्ञायामग:'८।४।३॥ इति न णत्वम्, विष्वक्शब्दस्य ["]इति तु मन्त्रवर्णः । पृषोदरादित्वाद् नरायणोऽपि""]इति गकारान्तत्वात्, गकारान्तत्वं च णत्वे कर्तव्ये 'खरि च' मिश्राः। “अथ नारायणो विष्णुरूर्ध्वकर्मा नरायणः"["]इति ८४५५॥ इति चर्वस्यासिद्धत्वात्''[ ]इति कलिङ्गः। विष्व- शब्दार्णवः । सर्वत्र पूर्वपदात् संज्ञायामग:'८।४।३ ॥ इति णत्वम्। १. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, -१५, पृ.३३॥ २. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, ११।२०॥, पृ.१८ ॥, तत्र 'त्वां तथा गास्यन्ति देवताः' इति दृश्यते, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-१५, पृ.३३॥ ३. '-दिते गर्भे' इति १.२॥ ४. माघे 'गां' इति दृश्यते ॥ ५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-१४, पृ.३२ ॥, तत्र 'विषु नानार्थे प्रथने स्याद्' इति दृश्यते ॥ ६. कोष्ठान्तर्गतपाठः १.२.३प्रतिषु न दृश्यते ॥ ७. 'विषुती' इति१.४, 'विषुची' इति३॥ ८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-१५, पृ.३२ ॥ ९. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-१४, पृ.३३॥, रामाश्रमी १।१।१९॥, पृ.१२॥ १०. 'कौशिष-' इति३॥ ११. "तालव्या मूर्धन्याश्चैते शब्दाः शटी च परिवेषः । विश्वक्सेना भ्रषः प्रतिष्कशः कोशविशदौ" इदृशमुद्धरणं रामाश्रम्यां दृश्यते, १।१।१९॥, पृ.२२॥ १२. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, शो-१४, पृ.३३, तत्र "विष्वक् सर्वतो व्यापिनी सेनास्य इति विष्वक्सेनः' इति तु सुभूतिः" इति दृश्यते ॥ १३. द्र. स्वोपज़टीका २२१४॥, पृ.५३॥ १४. 'शयवासवासिष्वकालात्'६३१८॥ इति विकल्पपक्षे॥ १५. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, कालवर्गः, शो-१३, पृ.२९ ॥ १६. 'तो' इति१.२॥ १७. 'जरा-' इति३॥ १८. द्र. पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, थो-१३, पृ.३०॥ १९. द्र. टीकासर्वस्वम्, भा-१, १।१।१८॥, पृ.१६॥ तत्र संसारावर्तस्योद्धरणमुक्तम् । रामाश्रमी १।१।१८॥, पृ.११ ।।, पदचन्द्रिका, भा-१, स्वर्गवर्गः, श्री-१३, पृ.३०॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |