Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala

SR No.: 016065
Original Sutra Author: Hemchandracharya
Publisher: Rander Road Jain Sangh
Publication Year: 2003
Total Pages: 1098
Language: Sanskrit
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 28 MB

Page 109

६८
२०
उदगुदीचीनम् ।
१ उदञ्चतीति उदक् । 'ऋत्विक्- '३ ।२ ।५९ ॥ आदिना क्विन्, 'क्विन्प्रत्ययस्य कुः' ८२ ६२ ॥ | २ उदगेव उदीचीनम् । ‘विभाषाञ्चेरदिस्त्रियाम्' ५ १४ ४८ ॥ इति खः, खस्य ईनादेशः, 'उद ईत्' ६ |४|१३१ ॥ इति भस्याञ्चतेरस्य ईत् । उत्तरदिगुत्पन्नस्य द्वे ॥
अभिधानचिन्तामणिनाममाला
प्रोक् प्राचीनं च समे
१ प्राञ्चतीति प्राक् । 'अञ्च गतिपूजनयोः ' (भ्वा.प.से.), 'ऋत्विक्- '३ ।२ ।५९ ॥ आदिना क्विन्, 'क्विन्प्रत्ययस्य १० कुः '८।२।६२ ॥ २ प्रागेव प्राचीनम् । 'विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रिाम् ' ५ १४ १८८ ॥ इति खः । पूर्वदिगुत्पन्नस्य द्वे ॥
प्रत्यक् तु स्यात् प्रतीचीनम् ॥१६८॥
१ प्रत्यञ्चतीति प्रत्यक् । 'ऋत्विक्- '३ १२ १५९ ॥ आदिना क्विन् । २ प्रत्यगेव प्रतीचीनम् । 'विभाषाञ्चेरदिक्स्त्रियाम् ' ५ ४ ४८८ ॥ इति खः, खस्येनादेशः, 'अचः '६ १४ ११३८ ॥
इत्यञ्चतेरकारस्य लोप:, ‘चौ’६।३ । १३८ ॥ इति पूर्वस्याणो दीर्घः । इन्द्रो हरिर्दुश्च्यवनो ऽच्युताग्रजो पश्चिमदिग्भवस्तुनो द्वे ॥१६८॥
[ देवकाण्डः- २
१ इरावति समुद्रे पर्वते वा भवः ऐरावतः । 'तत्र भवः' ३० ४ | ३ |५३ ॥ इत्यण्, 'तद्धितेष्वचामादेः '७।२ ।११७ ॥ इत्यादिवृद्धिः । २ पुण्डरीकवर्णयोगात् पुण्डरीकः । 'अर्शआदिभ्योऽच्' ५।२।१२७॥ इत्यच् । ३ वामनाकारत्वाद् वामनः । ४ कौ पृथिव्यां मोदत इति कुमुदः । 'मुद हर्षे' (भ्वा.आ.से.), मूलविभुजादित्वात् कः । कुमुदं रक्तोत्पलं तत्तुल्यवर्णत्वाद्वा । "कुमुदं कैरवे रक्तपद्मेऽस्त्री''[दान्तवर्गे श्रो- २५ ] इति मेदिनिः । ५ अञ्जनवर्णत्वाद् अञ्जनः । ६ पुष्पवद् दन्ता अस्य पुष्पदन्तः । ७ सर्वभूमौ विदितः सार्वभौमः । 'तत्र विदित :- १५ ।१ १४३ ॥ इत्यण्, 'अनुशतिकादीनां च ७।३।२० ॥ इति उभयपदवृद्धिः । ८ शोभनः प्रतीकोऽङ्गमस्य सुप्रतीकः । दिशां धारका गजाः ४० दिग्गजाः । दिक्क्रमेणेति प्रस्तावाल्लभ्यते । “ऐरावतः पुण्डरीकः “ऐरावतः सुप्रतीकः "[‘]इति क्रममाह । ऐरावतादीनामष्टानां कुमुदाञ्जनवाहनाः”[“]इति भागुरि: क्रममाह । माला तु नामैकं दिग्गजा इति ॥ १७० ॥
इन्द्रादयोऽष्टौ दिक्पालाः, तत्राग्निर्वायुश्च एकेन्द्रियेषु तिर्यक्काण्डे(श्लो-१०९९-११०६) वक्ष्येते, शेषानत्रानुक्रमेणाह
तिर्यग्दिशां तु पतय इन्द्राग्नियमनैर्ऋताः । वरुणो वायुकुबेरावीशानश्च यथाक्रमम् ॥ १६९॥ तिर्यगिति ऊर्ध्वाधोदिग्व्यवच्छेदार्थम् । विदिगिति प्रसिद्ध्या दिगुच्यते । एवं स्वस्वामिसम्बन्धे पूर्वा दिग् ऐन्द्री, ततो विदिग् आग्नेयी, दक्षिणा याम्या, ततो विदिग् नैर्ऋती, पश्चिमा वारुणी, ततो विदिग् वायव्या, उत्तरा कौबेरी, ततो विदिग् ऐशानी इति सिद्धम् ।‘'इन्द्रादीनां च प्राचीपत्यादिवाचकव॑सूचनायाभिधानादिन्द्रादिनामानां नाप्रस्तुताभिधानम् "[]इति कौमुदी । इन्द्रयमवरुणधनदाश्चत्वार एते दिगीशा:, अग्निनैर्ऋतवाय्वीशाना एते चत्वारो विदिगीशा इति हृद्यम् ॥१६९॥ ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ १७० ॥
वज्री विडौजा मघवान् पुरन्दरः । प्राचीनबर्हिः पुरुहूतवासैवौ
संक्रन्दनाऽऽखण्डैलमेघवाहनाः ॥ १७१ ॥
सुत्रमवास्तोष्पतिदल्मिशा
वृषा सुनार (शुनाशीर ) सहस्त्रनेत्रौ । पर्जन्यहर्यैश्वऋभुक्षिबाहु
१. ' - वाचकत्वं' इति२.३ ॥ २. 'नाप्रा-' इति३, 'नामऽप्रस्तु' इति२ ॥ ३. पदचन्द्रिकायां "पूर्वादीनामिन्द्रादीनाञ्च प्राच्यादि दिशामाधिपत्यादि सूचनायाभिधानान्नाप्रस्तुतत्वोक्तिरिति कौमुदी" इति दृश्यते, दिग्वर्गः, श्रो-७०, पृ.९७ ॥ ४. तुलनीयोऽमरकोषः १।३।३-४ ॥ ५. मुद्रितमेदिनीकोषे अवग्रहो न दृश्यते ॥ ६. 'मेदिनी' इति३ ॥ ७. ' - वामनाः' इति स्वोपज्ञटीका ॥ ८. द्र. स्वोपज्ञटीका २ । १७० ॥, पृ.३९॥ ९. 'वक्ष्यते' इति३.४॥ १०. ‘ऋजेन्द्राग्रवज्रविप्रकुब्रचुब्रक्षुरखुरभद्रोग्रभेरभेलशुक्रशुक्लगौरवन्त्रेरामालाः' (उणा-१८६) इत्युणादिगणे ॥
दन्तेयवृद्धश्रवसस्तुराषाट् ॥ १७२॥ सुरर्षेभस्तपस्तक्षो जिष्णुर्वरैशतक्रतुः । कौशिकः पूर्वदिग्देवाऽप्सरःस्वर्ग शचीपतिः॥१७३॥ पृतनाषाडुग्रधन्वा मरुत्वान् मघवा
१ इन्दति परमैश्वर्यमनुभवति इन्द्रः । 'इदि परमैश्वर्ये' (भ्वा.प.से.), ,'ऋज्रेन्द्राग्रवज्रविप्रकुप्रचुप्रक्षुरखुरभद्रोग्रभेरभेलशुक्रतीव्रवर्णेरमाली : ' ( उणा - १८६ ) इति सूत्रेण रन्प्रत्ययान्तो ६०
५०
For Private Personal Use Only