Page Text
________________
६७
१६५-१६८]
व्युत्पत्तिरत्नाकरकलिता पूर्वा प्राची
'अव्ययानां भमात्रे टिलोप:(वा-६४१४४॥). 'अजा-३० १ पूर्वति पूरयति पूर्वा । 'पर्व पूर्व पूरणे'(भ्वा.- • द्यतष्टाप्'४।१।३॥ इति टाप् । ३ न पृणाति रविरेतां चिरमिति प.से.), पचाद्यच्, टाप् । 'पूर्व निकेतने '(चु.प.से) अस्माद्वा अपरा । न पिपर्तीति वा । 'पृ पालनपूरणयो:'(जु.प.अ.), अच् । २ प्र इति प्रथममञ्चत्युदेति रविरस्यामिति प्राची। पचाद्यच्, टापि। त्रीणि पश्चिमदिशः । शेषश्चात्र-"[अ]परेतरा प्रपूर्वः 'अञ्च गतिपूजनयो:'(भ्वा.प.से.), प्राथम्येत्र प्रशब्दः, पूर्वा पूर्वेतराऽपरा" [शेषनाममाला २३०॥] ॥ 'ऋत्विग्दधृक्-'३।२।५९॥ इत्यादिना क्विन्, 'अञ्चतेस्त्विष्टः'
अथोत्तरोदीची (वा-४।१६॥) इति ङीप् । द्वे पूर्वदिशः ॥
१ अतिशयेन उत्कृष्टा उत्तरा । 'द्विवचनविभज्योपदक्षिणाऽपाची
पदेन तरबीयसुनौ'५।३।५७॥ इति तरप्, टाप् । उत्तरत्यस्यामर्क १ दक्षते शीघ्रं गच्छति रविरस्यां दक्षिणा । 'दक्ष
इति वा। उद्पूर्वः 'तृ प्लवनतरणयो: '(भ्वा.प.से.), पचाद्यच्, १० गतौ (भ्वा.आ.से.), आत्मनेपदी, 'द्रदक्षिभ्यामिन '(उणा- टाप् । २ उत्क्रान्तो दृष्टिपथमतीतः सूर्योऽञ्चत्यस्यामिति उदीची। २०८), टाप् । २ अपेति मध्याह्ने अञ्चत्यस्यां रविरिति अपाची।
उद्पूर्वः 'अञ्जु गतिपूजनयोः (भ्वा.प.से.), ऋत्विक्-'३।२।५९॥ ४० अपशब्दोऽत्र मध्यवाची । तेन 'अवाची' इत्यपपाठ एव, अव
आदिना क्विन्, 'अञ्चतेस्त्विष्ट:'(वा-४।१६॥)इति डीप्, 'उद पूर्वोऽञ्चतिरधोमुखीभावे वर्तते, यथाऽमरकोषे-"स्यादवाङ्मुखो
ईत्'६।४।१३१॥ इत्यञ्चतेरकारस्य ईकारः । द्वे उत्तरदिशः ।
शेषश्चात्र-"यथोत्तरेतराऽपाची तथापाचीतरोत्तरा"[शेषनाममाला ऽप्यधोमुख':"[अमरकोषः ३।१३३ ॥] इति। "अवाङ्मुख
२॥३१॥]॥ स्योपरि पुष्पवृष्टिः"[रघुवंशम् २१६०॥]इति रघुः । "तेन
विदिक त्वपदिशं प्रैदिक् ॥१६७॥ अवाचीत्यधोदिश्येव वर्तते"[]इति कौमुदीकारादयः । “अवो
१ विशिष्टा दिक् विदिक उभयव्यपदेशात् । यदाहुःमध्यार्थः, तेन अवाचीत्यपि क्वापि"[अम.क्षीर.१।२।३॥]इति
"यान्यासामन्तरालानि विदिशः प्रदिशश्च ता:"["] । २ स्वामी । अपपूर्वः 'अञ्च गतिपूजनयोः (भ्वा.प.से), 'ऋत्वि
दिशोरिदमन्तरालम् अपदिशम् । 'अव्ययं विभक्ति-'२।१६ ॥ ग्दधृक्-'३।२।५९॥ इत्यादिना क्विन्, 'अञ्चतेस्त्विष्टः (वा-४।
इत्यादिना अव्ययीभावः, 'अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यष्टच्' २०१६॥) ङीप् । द्वे दक्षिणादिशः ॥
५।४।१०७॥ इति टच्समासान्त इति टच् । ३ प्रकृष्टा दिक् ५०
प्रतीची तु पश्चिमा । प्रदिक। सामान्यतस्त्रीणि विदिशः ॥१६७॥ अपरा
दिश्यं दिग्भववस्तुनि १प्रति पश्चाद् दिनान्ते अञ्चति रविरस्यामिति प्रतीची। १दिक्षु भवं दिश्यम् । 'दिगादिभ्यो यत्'४३५४॥ प्रतिपूर्व: 'अञ्च गतिपूजनयो:'(भ्वा.प.से.), 'ऋत्विक्-' इति यत् । सामान्यतो दिग्भववस्तुनामैकम् ॥ ३२५९॥ आदिना क्विन्, 'अञ्चतेस्त्विष्ट:'(वा-४।१६॥)
अथ विशेषतः प्राहइति डीप, 'अनिदितां हल:-'६।४।२४॥ इति उपधान्लोपः,
अपागपाचीनम् 'अच:'६।४।१३८॥ इति अकारलोपः, 'चौ'६।३।१३८॥ इति १ अप अञ्चतीति अपाक् । २ अपागेव अपाचीनम्। दीर्घः । २ पश्चाद् भवा पश्चिमा । 'अग्रपश्चादिमन'(वा- 'विभाषाञ्चेरदिस्त्रियाम्'५।४।८॥ इति खः, खस्येनादेशः। द्वे ४।३।२३॥)इतीमन्, 'यचि भम्'१।४।१८ ॥ इति भसंज्ञा, दक्षिणदिग्भववस्तुनः ॥ १. काशिकावृत्त्यादौ 'अञ्चतेश्चोपसंख्यानम्' इति दृश्यते ॥२. तदुक्तं भट्टोजिदीक्षितेन सिद्धान्तकौमुद्यां स्त्रीप्रत्ययप्रकरणे उगितश्च इत्यत्र-"उगिदचामिति सूत्रेऽज्ग्रहणेन धातोश्चेदुगित्कार्य तमुञ्चतेरेवेति नियम्यते । तेनेह न, उखात्रत् । क्विप्। अनिदितामिति नलोपः । पर्णध्वत् । अञ्चतेस्तु स्यादेव । प्राची। प्रतीची ॥" इति ॥ ३. 'दक्ष वृद्धौ शीघ्रार्थे च' 'दक्ष गतिहिंसनयोः' इति क्षीरतरङ्गिण्याम्, 'दक्ष गतिशासनयोः' 'दक्ष वृद्धौ शीघ्रार्थे च' इति मा.धातुवृत्तौ ॥ ४. -मनिन्' इति३॥ ५. "स्यादवाङप्यधोमुखः" इत्यमरकोषे, ३।१।३३॥ ६. द्र. पदचन्द्रिका, भाग-१, दिग्वर्गः, श्रो-६९, पृ.९६॥ ७. स्वामिकृतामरकोशटीकायां "अवो मध्यार्थे । अपाचीति कात्यः, जपादित्वात्, पक्षे वत्वं च । भवार्थे प्राचीनाद्याः" इति दृश्यते, १२३॥, पृ.२३ ।। ८. 'इति न्लोपः' इति३॥ ९. 'अग्रपश्चाड्डुिमच्' इति काशिकावृत्त्यादौ । 'अग्रादिपश्चाड्डिमच्' इति सिद्धान्तकौमुद्याम्, पृ.३०९॥ १०. 'अव्ययानां च सायम्प्रादिकार्थमुपसंख्यानम्' इति काशिकावृत्तौ ॥ ११. 'अपरेतरा पूर्वा' इति पाठः पूर्वाशब्दव्याख्याने उचितः॥ १२. 'प्लवनपूरणयोः' इति३॥ १३. 'यथोत्तरेतराऽपाची' इति पाठो दक्षिणाशब्दव्याख्याने उचितः ॥ १४. द्र. रामाश्रमी १३१५॥, पृ.३९॥ तत्र "-प्रदिशो विदिशश्च" इति पाठो दृश्यते ॥, पदचन्द्रिकायां-"क्लीबे दिगन्तरालानि प्रदिशो विदिशस्तथा" इति दृश्यते, दिग्वर्गः, भो-७३, पृ.९९॥ १५. ४प्रतौ बहिर्भागे 'ऽथ विशेषमाह इति पाठः' इति दृश्यते ॥
Jain Education Intemational
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 016065 |
| Book Title | Vyutapatti Ratnakarakalita Abhidhan Chintamani Nammala |
| Original Sutra Author | Hemchandracharya |
| Author | |
| Publisher | Rander Road Jain Sangh |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Dictionary & Dictionary |
| File Size | 28 MB |