Page Text
________________
જૈન દાર્શનિક સાહિત્ય અને અન્ય પરીક્ષા नियोक्ता हि यं शब्दं यथा प्रयुके तथा प्राह इत्यनेकत्रापि एका श्रुतिर्न विरुध्यते इति वावेव कार्यकारणता।
यस्मात् पश्यन्नेक कारणाभिमतमुपलब्धिलक्षणप्राप्तस्य अदृष्टस्य कार्याख्यस्य दर्शने सति तददर्शने च सति अपश्यन् कार्यमन्वेति 'इदमतो भवति ' इति प्रतिपद्यते जनः । अतः इदं जातम्' इत्याख्यातृभिर्विनापि। तस्माद्दर्शनादर्शने-विषयिणि विषयोपचारात्-भावामावौ मुक्वा कार्यबुद्धेरसम्भवात् कार्यादिश्रुतिरप्यत्र ‘भावाभावयोर्मा लोकः प्रतिपदमियती शब्दमालामभिदध्यात् ' इति व्यवहारलाघवार्थ निवेशितेति ।
अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां कार्यकारणता नान्या चेत् कथं भावाभावाभ्यां सा प्रसाध्यते ! वैद्भावभावात् लिङ्गात् तत्कार्यतागतिर्याप्यनुवर्ण्यते । अस्येदं कार्य कारणं च ' इति, सहेतविषयाख्या सा । यथा — गौरयं सास्नादिमत्त्वात् ' इत्यनेन गोव्यवहारस्य विषयः प्रदर्श्यते । यतश्च 'भावे भाविनि=भवनधर्मिणि तद्भावः कारणाभिमतस्य भाव एव कारणत्वम् , भावे एव कारणाभिमतस्य भाविता कार्याभिमतस्य कार्यत्वम् ' इति प्रसिद्धे प्रत्यक्षानुपलम्भतो हेतुफलते । ततो भावाभावावेव कार्यकारणता नान्या। तेन एतावन्मात्रं भावाभावो तावेव तत्त्वं यस्यार्थस्य असावेतावन्मात्रतत्त्वः, सोऽर्थो येषां विकल्पानां ते एतावन्मात्रतत्त्वार्थाः एतावन्मात्रबीजाः कार्यकारणगोचराः, दर्शयन्ति घटितानिव-सम्बद्धानिव असम्बद्धानप्यर्थान् । एवं घटनाच मिथ्यार्थाः ।
किञ्च, असौ कार्यकारणभूतोऽर्थो भिन्नः अभिन्नो वा स्यात् ! यदि भिन्नः, तर्हि भिन्ने का घटना स्वस्वभावव्यवस्थितेः । अथाभिन्नः, तदा अभिन्ने कार्यकारण तापि का ! नैव स्यात् ।
स्यादेतत्-न भिन्नस्य अभिन्नस्य वा सम्बन्धः । किं तर्हि ! सम्बन्धाख्येन एकेन सम्बन्धात् । इत्यत्रापि भावे सत्तायामन्यस्य सम्बन्धस्य विश्लिष्टौ कार्यकारणाभिमतौ श्लिष्टौ स्याताम् कथं च तौ। संयोगिसमवायिनी, आदिग्रहणात् स्वस्वाम्यादिकं, सर्वमेतेनान्तरोक्तेन सामान्यसम्बन्धप्रतिषेधेन चिन्तितम् ।
संयोग्यादीनामन्योन्यमनुपकाराच्च अजन्यजनकभावाच न सम्बन्धी च तादृशोऽनुपकार्योपकारकभूतः।
अथास्ति कश्चित् समवायी योऽवयविरूपं कार्य जनयति, अतो नानुपकारादसम्बन्धि. तेति । तन्न । यतो जननेऽपि कार्यस्य केनचित् समवायिनाभ्युपगम्यमाने समवायी नासौ तदा जननकाले कार्यस्यानिष्पत्तेः । न च ततो जननात् समवायित्वं सिध्यति कुम्भकारादेरपि घटे समवायित्वप्रसंगात् । तयोः समवायिनोः परस्परमनुपकारेऽपि ताभ्यां वा समवायस्य नित्यतया
१. मही प्रमेयकमलमार्तण्ड भां तदभावभावात् पाई पाये। छ. ५९५ ते अशुद्ध छे. तद्भावभावात् seems to be better.
| SR No. | 012068 |
| Book Title | Rajendrasuri Smarak Granth |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yatindrasuri |
| Publisher | Saudharmbruhat Tapagacchiya Shwetambar Shree Sangh |
| Publication Year | 1957 |
| Total Pages | 986 |
| Language | English, Hindi |
| Classification | Smruti_Granth & Articles |
| File Size | 26 MB |