________________
જ્ઞાનગ,
છેડે યા ઝાઝે પિલાણને ભાગ હશે, ત્યાં ત્યાં અવશ્ય જીવ અને, પદ્ગલેને માર્ગ મળી શકશે. કલેકવ્યાપક આકાશ છે.
કાળ–અરૂપી પદાર્થ છે. પદાર્થોને નવા અને પુરાણું (જુના) કરવાં તે તેનું કાર્ય છે, સૂર્યના અસ્ત ઉદયને પણ કાળ કહેવામાં આવે છે. તેને વ્યવહારિક કાળ કહેવામાં આવે છે. તે અઢી દ્વીપ પ્રમાણ છે, બાકી આકાશના સર્વ પ્રદેશ ઉપર રહેલ કાળના અશુઓ એ 'નિશ્ચયિક કાળ છે.
પગલ–રૂપ, રસ, ગંધ, અને સ્પશ જેની અંદર હોય તે સર્વ પુદ્ગલે છે. પરમાણુ સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ છે. તેવા અનેક પરમાણુઓ એકઠાં થતાં જુદા જુદા અનેક પ્રકારના વિભાગો બની. આવે છે. જે આપણું ઉપભેગમાં અને દૃષ્ટિગોચર આવી શકે છે, જેમાં કેટલાક જીવની સાથે રહેલા પગલે છે અને કેટલાક જીવથી તદ્દન અલગ એકલાં પુદગલે છે. આ પાંચે દ્રવ્યોનો સમાસ અજીવ નામના બીજા તત્ત્વમાં થઈ શકે છે.
અજીવ પાંચ દ્રવ્યમાં પુદગલ સિવાયના ચાર દ્રવ્ય આત્માને કેઇ પણ જાતનું દુઃખકર્તા નથી. પણ યુગલ દ્રવ્ય છે, તેજ રૂપી હોઈ, અનેક જાતનાં રંગબેરંગી સુંદર દેખાવ આપી, કમળ સ્પર્શ આપી, મનહર શબ્દ આપી, આલ્હાદક સુગધ આપી અને સ્વાદિષ્ટ રસ આપી, જીને પિતાનું ભાન ભુલાવરાવે છે, અથવા જીવે તે પાંચ ઈદ્વિઓને અનુકૂળ વિષ પામી તેમાં આસક્ત બને છે. પ્રતિકૂળ વિષયને જોઈ ઉજિત બની દ્રષિત થાય છે, અને રાગદ્વેષની પરિણતિને પામીને નિવિડ કમબ ધ કરી આ દુનિયામાં પરિભ્રમણ કરે છે.
સુંદર યા અસુંદર પુદગલેને-વિષચેને–પામીને રાગદ્વેષ ન કરતાં સમપરિણામે રહેવામાં આવે તે કર્મબધ થતું નથી. પિતાનું ભાન ભુલવું, અને પુગમાં આસક્ત થવું, આ બન્નેને મેળાપ કહે કે મિશ્રતા કહે, તેજ કર્મબંધ અને જન્મ મરણને હેતુ છે. આ કહેવાથી અજીવતત્વ કહેવાયું. આ અજીવતત્વનું સ્વરૂપ સારી રીતે વિચારી આત્માથી તેને ભિન્ન રાખી, ભિન્ન સમજી, જેમ બને તેમ તેની આસક્તિ ઓછી કરવી; અને જેમ
