Page Text
________________
પ્રત્યાહાર,
૨૯૧
, શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ એ પાંચે વિષયમાંથી પ્રક્રિયા સાથે મનને પણ ખબર ખેંચી લઈ, અત્યંત શાંત બુદ્ધિવાળે ધર્મધ્યાન કરવા માટે મનને નિશ્ચલ કરી રાખવું.
વિવેચન–શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ, અને સ્પર્શ, એ પાંચ વિષયમાંથી મનને કાઢી લેતાં બુદ્ધિ શાંત થઈ રહે છે, અને એ પાંચ વિષય સંબંધે મનમાં આવતા વિચારમાંથી મન મોકળું કરતાં બુદ્ધિ અત્યંત શાંત થઈ રહે છે. એનું જ નામ પ્રશાન્ત બુદ્ધિવાળા થવું. માટે પ્રથમ બાહ્ય વિષમાંથી અને પછી અંતરમાં આવતા એ વિષય સંબંધી મનને છરું પાડી અત્યંત શાંત બુદ્ધિવાળા થઈએ તેજ મન નિશ્ચલ થાય છે અને એવા નિશ્ચલ મન વડે જ ધર્મધ્યાન યથાર્થ કરાય છે, માટે આપણે આંતર બહાર પ્રત્યાહાર કેમ કરે, તે પ્રથમ જાણ પછી ક્રિયામાં મૂકવું જોઈએ.
૧ શબ્દ નામના વિષયમાંથી શ્રોત્ર ઈદ્રિય અને મનને ખેંચી લેવાને ઉપાય.
શબ્દ બે પ્રકારના છે. એક સુસ્વરવાળા અને બીજા દુશ્વરવાળા. સુસ્વરવાળા શબ્દ કે દુકવરવાળા શબ્દો મન શોત્રેદ્રિય એટલે કણેદ્રિયમાં હોય જ તે સંભળાય છે. આ વાતને સે કોઈને અનુભવ હવે થઈ ગયેલ છે કે આપણું મન જ્યારે બીજી કોઈ બાબતમાં રોકાયું હોય અને પાસે ગમે તે વાત થતી હોય અને આપણા કાન ઉઘાડા હોય તે પણ આપણે સાંભળતા નથી. તેમજ આપણું આંખ ઉઘાડી હોય તે પણ આપણે જેતા નથી) માટે મન જે શ્રોત્રેદ્રિય તરફ વળતું ન હોય તે શબ્દ સભળાતે નથી એ વાત તો નિશ્ચય છે. આટલા માટે પ્રશાન્ત બુદ્ધિ કરી ધમાનના અભિલાષીઓએ પ્રથમ તે શ્રોત્રેઢિય તરફ સુસ્વર કે સ્વર ન આવે એટલા માટે કાનમાં પુમડાં રાખવાં, એટલે મન શબ્દ સાંભળવા તરફ વળતું અટકી કંઈક શાન્ત થશે. હવે જે તે છતાં શબ્દ સાંભળવાના અંદર વિચાર કરે તે તેને થોડીવાર હુકમ કર્યા કરે કે સાંભળ-મન ! હમણાં તારે ધર્મધ્યાન કરવાના કાર્યમાં રોકાવાનું છે. માટે શબ્દ સાંભળવાના વિચારે તારે અંદર પણ ન કરવા. તે છતા ગોલા કે લબાડ માણસોની પેઠે વિચાર કર્યા કરે તે તેને હડસેલી દુર કરવામાં થોડો વખત રોકાવુ. આમ કરતાં કર્ણપ્રિય કે શ્રોત્રંદ્રિયમાંથી મન જતું અટકાશે, એટલે મન નિશ્ચલ થઇ, અહર્નિશ પ્રવર્તતી
| SR No. | 011634 |
| Book Title | Yogshastra |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kesharvijay |
| Publisher | Vijaykamal Keshar Granthmala Khambhat |
| Publication Year | 1924 |
| Total Pages | 416 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 15 MB |