________________
----- -- --
~~-~
પ્રાણ વાયુના સ્થાનાદિક કહે છે, ૨૩૫
- - --- -- -- --- (સનિપાત)ની શાંતિ થાય છે અને ઉત્તર તથા અધર પ્રાણાયામની સેવાથી કુંભકની સ્થિરતા થાય છે. ૧૨.
અત્યાર સુધીનું વિવેચન પ્રાણ વાયુને માટે આવ્યું છે. આ પ્રાણીયામથી એકલા પ્રાણ વાયુને જય થાય છે તેમ નથી, પણ પાંચે જાતના વાયુને જય થાય છે તે બતાવે છે. વાયુનાં સ્થાનાદિ અને તેને જય કરવાના ઉપાય.
प्राणमपानसमानावुदानं व्यानमेव च । प्राणायामैजयेत् स्थानवर्णाक्रियाथवीजवित ॥१३॥
પ્રાણ, અપાન, સમાન, ઉદાન અને વ્યાન આ પાંચ વાયુને તે વાયુનાં સ્થાન, વર્ણ, ક્રિયા, અર્થ અને બીજને જાણનાર - ગીએ પ્રાણાયામે કરી જય કરવો ૧૩.
વિવેચન–શ્વાસ, નિશ્વાસાદિ ઘણે વ્યાપાર કરે તે પ્રાણવાયુ ૧, મૂત્ર, વિષ્ટા અને ગર્ભાદિકને શરીરની બહાર લાવે તે અપાનવાયુ ૨, અનાજ અને પાછું આદિ પદાર્થોની પરિપકવતાથી ઉત્પન્ન થતા રસને યથાયોગ્ય સ્થાનકે પહોંચાડે તે સમાન વાયુ ૩, રસાદિને ઉંચે લઈ જનાર તે ઉદાન વાયુ ૪, અને સઘળા શરીરને વ્યાપીને રહે તે વ્યાન વાયુ પ. આ પાંચે વાયુનાં સ્થાન, વર્ણ, ક્રિયા, અર્થ અને બીજ અનુક્રમે બતાવવામાં આવશે. ૧૩
પ્રાણવાયુના સ્થાનાદિક કહે છે. प्राणो नासाग्रहन्नाभिपादांगुष्ठांतगो हरित । નાગાબોળ તો પારો ર | ૨૪ . પ્રાણવાયુ નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર, હૃદયમાં, નાભિમાં અને પગના અંગુઠા પર્યત પ્રસરે છે. તેને વર્ણ લીલે, નવાં ઉગેલાં તૃણના જે છે અને ગમાગમના પ્રાગે કરીને તથા ધારણ વડે કરીને તેને જય કરે. ૧૪.
વિવેચન–ગમ એટલે રેચક્રિયા, આગમ એટલે પૂરક ક્રિયા, અને ધારણું એટલે કુંભકની ક્રિયા. એ ત્રણ કિયાએ કરી એક પ્રાણાયામ થાય. આ પ્રાણાયામ કિયાએ કરી પ્રાણવાયુને જય કરે, અર્થાત્ જે જે ઠેકાણે જે જે વાયુનું સ્થાન બતાવ્યું છે તે તે ઠેકાણે રેચક પૂરક અને
