________________
પંચમ પ્રકાશ
કુંભક કરીને તે વાયુને જય કરો. આંહી નાસિકાના અગ્ર ભાગ, હૃદય, નાભિ અને અંગુઠા પર્યત એ સર્વ સ્થાને બતાવ્યા. લીલો રંગ એ વર્ણ જણાવ્યું અને રેચક, પૂરક, કુંભક, રૂપ ગમાગમ પ્રાગ તે કિયા બતાવી. પૂર્વે જણાવેલ પાંચમાંથી આંહી ત્રણ બતાવ્યાં અને બાકી રહેલા અર્થ ને બીજ એ બે પાંચ વાયુના સ્થાનાદિ ત્રણ બતાવ્યા પછી જણાવવામાં આવશે.
એજ ગમાગમ પ્રયોગ અને ધારણ બતાવે છે, नासादिस्थानयोगेन पूरणारेचनान्मुहुः ।
गमागमप्रयोगः स्यात् धारणं कुंभनात्पुन: ॥१५॥ નાસિકાદિ સ્થાને કરી વારંવાર વાયુને પુરવે કરી અને રેચન કરવે કરી ગમાગમ પ્રયોગ થાય છે અને તે વાયુને તે તે ઠેકાણે રિકવાથી (કુંભક કરવાથી) ધારણ નામનો પ્રયોગ થાય છે. ૧૫.
અપાન વાયુનાં સ્થાનાદિ બતાવે છે. अपानः कृष्णरुमन्यापृष्ठपृष्ठांनपाणिगः । जेयः स्वस्थानयोगेन रेचनात्पूरणान्मुहुः॥१६॥ અપાન વાયુનો વર્ણ કાળ છે. કંઠની પાછલી નાડિ, પીઠ, ગુદા અને પહાનીમાં તેનું સ્થાન છે. તે સ્થાનમાં વારંવાર રેચક પૂરક કરવું કરી અપાન વાયુને જય કર. ૧૯.
સમાન વાયુનાં સ્થાનાદિ, शुकासमानो हन्नाभिसर्वसंधिष्ववस्थितः । जेयः स्वस्थानयोगेनासकृद्रेचनपूरणात् ॥१७॥
સમાન વાયુને વર્ણ ધળ છે હદય, નાભિ અને સર્વ સાંધાએને વિષે તેનું રહેવાનું સ્થાન છે. તે સ્થાને વારંવાર રેચક પૂરક, (કુંભક) કરકરી તેને જય કરે ૧૭.
'ઉદાન વાયુનાં સ્થાનાદિ. रक्तो हुत्कंठतालुभूपध्यमूर्ति च संस्थितः। उदानो वश्यतां नेयो गत्यागतिनियोगतः ॥१८॥
