________________
પંચમ પ્રકાશ, બહારના વાયુને પીને ઉચે ખેંચી હદયાદિકને વિષે ધારી રાખવે તે ઉત્તર પ્રાણાયામ અને તેથી અવળી રીતે એટલે નાભિ આદિ નીચા પ્રદેશમાં ધારી રાખવે તે અધર પ્રાણાયામ. ૯
વિવેચન–આહી એ શંકા થાય છે કે રેચકાદિમાં પ્રાણાચામ કેવી રીતે સંભવે? કેમકે પ્રાણાયામને અર્થ એવો થાય છે કે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિનો નિષેધ કરવો તે, તે રેચકાદિમાં બની શક્તિ નથી. તેને ઉત્તર આ પ્રમાણે છે કે રેચક કર્યા પછી પ્રાણને નાસિકાના દ્વાર આગળ બહારજ રેક. અંદર આકર્ષ નહિ તેમ મૂકવાનો તે છેજ નહિ. એટલે તે શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિ વિચ્છેદરૂપ પ્રાણાયામ કહી શકાય. તેમજ પૂરકમાં બહારના વાયુને હળવે હળવે આકષીને કેટામાં રક. ત્યાંથી રેચ નહિ અને પૂર પણ નહિ એટલે ત્યાં ગતિવિ છેદરૂપ પ્રાણાયામ થયે. એવી રીતે સર્વ પ્રાણાયામમાં શ્વાસ પ્રશ્વાસની ગતિને રોકવાનું બની શકે છે. ૯.
પ્રાણાયામનું ફળ, रेचनादुदरव्याः कफस्य च परिक्षयः।
पुष्टिः पूरकयोगेन व्याधिधातश्च जायते ॥१०॥ રેચક પ્રાણાયામથી ઉદર (પેટ)ની વ્યાધિ અને કફનો નાશ થાય છે અને પૂરક પ્રાણાયામના ગે શરીરને પણ મળે છે. તથા વ્યાધિ (ગ)ની શાતિ થાય છે
विकसत्याशु हृत्पद्मं ग्रेथिरतविभिद्यते । वलस्थय विद्धिश्व कुंभनाद् भवति स्फुटम् ॥११॥
હદયકમળ તત્કાળ વિકસ્વર થાય છે, અંદરની ગાંઠ ભેદાય છે, શરીરમાં બળની વૃદ્ધિ થાય છે અને વાયુ સ્થિર રહી શકે છે. કુંભક કરવાથી ઉપર પ્રમાણે પ્રગટ રીતે બની શકે છે ૧૧. .
प्रत्याहाराद् वलं कांतिर्दोषशांतिश्च शांततः।। उत्तराधरसेवातः स्थिरता कुंभकस्य तु ॥१२॥
પ્રત્યાહાર નામના પ્રાણાયામથી શરીરમાં બળ અને કાંતિ આવે છે, શાંત નામના પ્રાણાયામથી વાત પિત્ત અને કફ અથવા ત્રિદેશ
