________________
એ સાતનાં અનુક્રમે લક્ષણે બતાવે છે, બીજા આચાર્યના મતે પ્રાણાયામના સાત ભેદ કહે છે.
प्रत्याहारस्तथा शांत उत्तरशाधरस्तथा । . एभिर्भदैश्चतुर्भिस्तु सप्तधा कीर्यते परैः ॥५॥
પ્રત્યાહાર, શાંત, ઉત્તર અને અધર આ ચાર ભેદ સહિત (પૂર્વના ત્રણ સાથે મેળવતાં) સાત પ્રકારનો પ્રાણામય છે, એમ કેટલાક આચાર્ય કહે છે. પ.
એસાતનાં અનુક્રમે લક્ષણે બતાવે છે. यत्कोष्ठादतियत्नेन नासाब्रह्मपुराननः । बहिः प्रक्षेपणं वायोः स रेचक इति स्मृतः॥६॥
કોઠામાંથી ઘણા પ્રયત્નપૂર્વક નાસિકા, બ્રહારધ અને મુખે કરી વાયુને બહાર કાઢો તેને રેચક પ્રાણાયામ કહ્યો છે.
समाकृष्य यदापानात् पूरणं स तु पूरकः। नाभिपने स्थिरीकृत्य रोषनं स तु कुंभकः ॥७॥
બહારથી પવનને ખેંચીને અપાન (ગુદાદ્વાર) પર્યંત કોઠામાં પૂર તે પૂરક અને નાભિકમળમાં સ્થિર કરીને તેને રેક તે કુંભક કહેવાય છે. ૭.
स्थानात्स्थानांतरोत्कर्षा प्रत्याहारः प्रकीर्तितः। तालुनासाननदारनिरोधः शांत उच्यते ॥ ८॥
એક સ્થાનથી બીજા સ્થાનમાં વાયુને ખેંચી જ તેને પ્રત્યાહાર કહ્યો છે અને તાળવુ, નાસિકા તથા મુખના દ્વારેથી વાયુનો નિરોધ કરવો તેને શાંત કહે છે. ૮.
વિવેચન—નાભિથી વાયુને ખેચી હૃદયમાં લઈ જ, હદચથી નાભિમાં લઈ જ વિગેરે એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે લઈ જ તે પ્રત્યાહાર પ્રાણાયામ. શાંત અને કુંભકમાં ફેર એટલે જણાય છે કે કુંભકમાં, નાભિકમળમાં પવનને રોકવામાં આવે છે અને શાંતમાં તેનિયમ નથી પણ નિકળવાના દ્વારેથી રિકવે તે સામાન્ય નિયમ છે. ૮.
आपीयोवं यदुत्कृष्य हृदयादिष धारणम् । उत्तरः स समाख्यातो विपरीतस्ततोऽधरः ॥९॥
