________________
૩ર.
પંચમ પ્રકાશ
કરવાથી બીજા કોઈ પણ વિચાર સબંધી મનની કિયા બંધ પડશે. અને જે ઠેકાણે રોકવામાં આવ્યું છે તે ઠેકાણે ઉપગની જાગૃતિ હોવાથી વિચાર નહિ કરે, પણ ઉપગની જાગૃતિ સુધી ત્યાં જ રેકાઈ રહેશે અને પવન પણ ત્યાં ખટક ખટક એવા શબ્દ કરતે કે કોઈ બીજી પણ રીતે ત્યાં છે એમ અનુભવાશે. ૩.
મન પવનનું તુલ્ય ક્રિયાપણું બતાવે છે. एकस्यनाशेऽन्यस्य स्यानाशो वृत्तौ च वर्तनम् । ध्वस्तयोरिंद्रियमतिध्वंसान्मोक्षश्च जायते ॥३॥ મન, પવન, બેમાથી એકનો નાશ થયે બીજાનો નાશ થાય છે, અને બેઉમાંથી એક હોય તે બીજે પણ બન્યા રહે છે. બેઉને નાશ થવાથી ઈદ્રિય અને બુદ્ધિના વ્યાપારનો નાશ થાય છે. અને ઈદ્રિયની પ્રવૃત્તિ તથા મનના વિચારોબંધ થવાથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
વિવેચન-મન અને પવનને નાશ શરીરમાંથી જીવ જવા પછી થઈ જાય છે, ત્યારે ઈદ્રિય તથા વિચારની પ્રવૃત્તિ પણ બધ થાય છે, તે આંહી ગ્રહણ કરવાની નથી, અને તેથી મેક્ષ થતું નથી. પણ આત્મ ઉપયોગની પૂર્ણ જાગૃતિ હોય ત્યારે મન અને પવનની પ્રવૃત્તિ બંધ થય છે, તે પ્રવૃત્તિ ધ થતાં ઇન્દ્રિયના વ્યાપાર અને બુદ્ધિની પ્રવૃત્તિ બ ધ થાય છે, તે આંહી ગ્રહણ કરવાની છે અને તેથી જ મેક્ષ મળે છે, ૩.
-
-
-
પ્રાણાયામ, પ્રાણાયામનું લક્ષણ અને તેના ભેદો. प्राणायामो गतिच्छेदः । श्वासप्रश्वासयोमतः । रेचक: पूरकश्चैव कुंभकश्चेति स त्रिधा ॥४॥ શ્વાસ ઉશ્વાસની ગતિને નિરોધ કર, તેને પ્રાણાયામ કહે છે. તે પ્રાણાયામ રેચક, પૂરક અને કુભક એમ ત્રણ પ્રકાર છે ૪
વિવેચન-નાસિદિના છિદ્રથી બહાર નીકળતાવાયુને શ્વાશ" કહે છે, બહારથી અંદર પ્રવેશ કસ્તા વાયુને નિશ્વાસ કહે છે. તે બે પ્રકારના વાયુની ગતિને રોકવી તેને પ્રાણાયામ કહે છે. ..
