________________
॥ अथ पंचमः प्रकाशः प्रारभ्यते ॥
પ્રાણાયામ.
યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ એમ ચેાગનાં આઠ ગા છે. તેમા ચેાથું અગ પ્રાણાચામ છે. પતંજલિ પ્રમુખ યાગાચાર્યોએ મેાક્ષ સાધન માટે પ્રાણાયામને ઉપયાગી ગણી સ્વીકાર્યો છે, પણ ખરી રીતે પ્રાણાયામ મેાક્ષના સાધનરૂપ ધ્યાનમાં ઉપયાગી નથી, છતા પણુ શરીર નિશ ગતા અને કાળજ્ઞાનાદિમાં ઉપચાગી છે, એમ ધારી અમે પણ પ્રાણાયામનું સ્વરૂપ આંહી આપીએ છીએ.
प्राणायामस्ततः कैश्चित् आश्रितो ध्यानसिद्धये । शक्यो नेतरथा कर्त्तुं मनः पवननिर्जयः ॥ १ ॥ આસન જય કર્યો અનતર કોઈ પત્ત જલિ પ્રમુખે ધ્યાન સિદ્ધિ માટે પ્રાણાયામના આશ્રય લીધેા છે. કેમકે પ્રાણાયામ કર્યાં સિવાય મન અને પવનને! જય થઈ શકતા નથી. ૧.
પ્રાણાયામથી પવનના જય થાય પણ મનના જય કેમ થાય તેના ઉત્તર આપે છે.
॥
मनो यत्र मरुत्तत्र मरुयत्र मनस्ततः । अतस्तुल्यक्रियावेतौ संघीतौ क्षीरनीरवत् ॥ २ ॥ મન જે ઠેકાણે છે, તે ઠેકાણે પવન છે. અને જ્યાં પવન છે ત્યાં મન છે. આ કારણથી સરખી ક્રિયાવાળાં મન અને પવન દુધ ને પાણીની માફક એકઠાં મળેલાં રહે છે. ૨.
વિવેચન—મન અને પવનની ક્રિયા તથા સ્થાન એકસરખુ છે. શરીરના કાઈ પણ ભાગ ઉપર મનને રોકશેા તા તે ઠેકાણે અવશ્ય પવનને ખટકારો થતા જણાશે. મનને કાઇ પણ ભાગ ઉપર રાંકવું એટલે ઉપયાગ રાખી તેતે ભીના ઉપર ખેંચા કરવું” આમ
