________________
१५८ : जैन तर्कशासमें अनुमान-विचार है । अतएव सिद्धसेन', अकलंकर, विद्यानन्द', वादीसिंह, देवसूरि* आदि जैन विचारकोंने यथार्थ में अन्तर्व्याप्तिको ही व्याप्ति और उसे ही साध्यसाधक माना है तथा अन्य दोनोंको उसके बिना न व्याप्ति कहा है और न उन्हें साध्यका गमक ही बतलाया है । यशोविजयने बहिर्व्याप्तिसे सहचारमात्रताका लाभ और अन्तर्व्याप्तिको हेतुका अव्यभिचारि लक्षण बतलाते हुए भी व्याप्तिभेदको नहीं माना ।
१. न्यायाव० का० २० । २. सिद्धिवि० ५।१५, १६ तथा प्रमाणसं० का० ३२, ३३, पृ० १०६ । ३. त० श्लो० १११३६१५५-१५९, १७५, १८७ । ४. किं च पक्षादिधर्मत्वेऽप्यन्ताप्तेरभावतः ॥
तत्पुत्रत्वादिहेतूनां गमकत्वं न दृश्यते । पक्षधर्मत्वहीनोऽपि गमकः कृत्तिकोदयः ॥ अन्तर्व्याप्तेरतः सैव गमकत्वप्रसाधनो । तथोपपत्तिरेवेयमन्यथानुपपन्नता॥ सा च हेतोः स्वरूपं तत् पन्ताप्तिश्च विद्धि नः ।
-स्या० सि० ४।८२-८४, ४।७८, ७६ । ५. प्र० न० त० ३१३८, पृष्ठ ५६२ । ६. जैनतर्कमा० पृष्ठ १२ ।